ادبیـّّـات و نقّاشی دو برادر همزاد و همراه

ادبیـّـات و نقّاشی هر دو از ظریــف تریــن و زیــباتریــن آفریــده های ذهن بشرند, هر دو با هم آفریــده شده اند و رشد کرده اند و به کمال رسیــده اند و هر دو یــار و یــاور یــکدیــگر بوده اند

بسم الله الرّحمن الرّحیــم

«شکر و سپاس و منّت و عزّت خـدای را

پـــرودگار خـلـق و خــداونـد کـبریـــــا

دادار غــیـــب دان و نـگـهـدار آسـمــــان

رزّاق بـــنـده پـــرور و خـلاّق رهـنمــا

اقرار می کـنـد دو جـهان بـر یــگانـگـش

یــکتا و پشت عالمیــان بر درش دو تــا

گاهی به صنع ماشطه برروی خوب روز

گـــلگـونهٔ شـفـق کـند و سـرمهٔ دجــی

اَنـشَـأتـَنـا بـِلُطـفِـک یــا صـانـع الـوجود

فَـاغفِرلَنـا بـِفَضلِـک یــا سـامع الـدعـــا

در کـمتریــن صنع تو مدهوش مانده ایــم

ما خود كجا و وصـف خداونـد آن کجا؟

فـرخنده طالعی کـه کـنی یـــاد او به خـیــر

بــرگـشته دولتی که فرامش کند تــو را

چـنـدیـــن هـزار سـکّـهٔ پـیـــغـمـبـری زده

اول بـه نـام آدم و آخِـر بـــه مــصطفی

الـهامش از جـلیــل و پیــامـش ز جـبرئـیـل

رایــش نه ازطبیــعت ونطقش نه از هـوی

ای بـرتـریــن مـقـام مـلائک بــر آسـمـان

بـا مـنصـب تـو زیـــرتـریــــن پایــهٔ علا

شـعر آورم بـه حـضرت عالیــت زیـــنـهار

بـا وحــی آسمان چد زند سحر مفتری»۱[۱]

ادبیـّـات و نقّاشی هر دو از ظریــف تریــن و زیــباتریــن آفریــده های ذهن بشرند، هر دو با هم آفریــده شده اند و رشد کرده اند و به کمال رسیــده اند و هر دو یــار و یــاور یــکدیــگر بوده اند.

پیشینیان ادب را به معنی فرهنگ و دانش ۲- هنر، ۳- حسن معاشرت، ۴- آزرم، تأدیب و تنبیه آورده اند و از نظر علمی آن را دانشی دانسته اند که شامل:

«لغت، صرف، نحو، بیان، بدیع، عروض، قافیه، قوانین خط، قوانین قراءت، اشتقاق،

قرض الشّعر، انشا و تاریخ باشد. امروزه دانش مذکور را ادبیات گویند»۲ [۲]

و آنچه از آن در اذهان عامهٔ مردم متبادر می شود، بیشتر نظم و نثر است زیرا دیگر دانش هایی که برشمردیم برای نیکو کردن این دو پدیده هنری است .

و از نظم و نثر، به نظم اهمیت بیشتری داده می شود تا نثر: ولی اصحاب شوق و ارباب ذوق ، نظمی را می پسندند که علاوه بر موزون بودن و مقفّی بودن ، مخیل و دارای شور و احساس باشد :

شعردانی چیست ؟ مرواریدی از دریای عقل

شاعر آن افسونگری کاین طرفه مروارید سفت

صنعت وسجع وقوافی هست نظم ونیست شعر

ای بسا ناظم کـه نظمش نیست اِلاّ حـرف مـفت

شعـر آن بـاشد کـه خیـزد از دل و جوشد زلب

بــاز در دل هـا نشینـد هـر کجـا گوشی شنفت

ای بسا شاعر که او درعمر خود نظمی نساخت

وی بسا ناظم که او در عمر خود شعری نـگفت[۳]

و گفته اند:« شعر گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته باشد». [۴] این شور و احساس و خیال شاعرانه را در آثار نقاشان چیره دست نیز می توانیم به خوبی درک کنیم :

اگر محتشم درباره شهادت سیدالشّهدا علیه السلام با دلی غمناک و شور شاعرانه و احساس دینی و لبریز از عاطفهٔ انسانی می سراید :

«نخل بلند او چو خسان بر زمین زدند طوفان بــه آسمــان زغبــار زمـین رسید

باد آن غبار چون به مزار نبـی رسانـد گـرد از مـدینه بـر فلک هفتمین رسید ...»[۵]

استاد فرشچیان در تابلوی عصر عاشورا با کشیدن دو نخل تشنه و پژمرده با تنه های زرد و خمیده، در سمت چپ تابلوی خویش و پشت سر زنان داغدیده، گویی خمیده شدن قامت تمام هستی را به نمایش گذاشته است و با رنگ خاکیِ زمینه ، غبار غم را به وضوح نشان می دهد و گویی با محتشم همسرایی می کند که :«طوفان به آسمان زغبار زمین رسید »

و نیز اسب تیرخورده و بدون سوار که قطره اشکی در گوشهٔ چشم دارد نه تنها گریه چهارزن و سه کودک پوشیده روی اطراف آن را برای ما مسجل می کند که همه جهان را بر شهادت امامشان می گریاند و ناله های حضرت زینب (س) را به گوش جان ما

می رساند که روی به قبرستان بقیع کرده است و به مادرش حضرت فاطمه زهرا (س)

می گوید :

«کای مونس شکسته دلان حال ما ببین ما را غریب و بی کس و بی آشنا ببین

اولاد خویش را کـه شفیـعان محـشرند در ورطــهٔ عـقـوبـتِ اهــلِ جـفـا ببـین

در خلد بر حجاب دو کون آستین فشان وانـدر جـهان، مصیبت ما برملا ببین»[۶]

نقّاش، پیکر بی جان حضرت سیدالشّهدا را در تصویر نیاورده است ولی دو کبوتر سفید پر و بال شکسته و تیرخورده را بر روی زینی که از اسب بر زمین افتاده نشان می دهد که حکایت از پرواز روح پاک اوست به سوی پروردگارش .

بدون اینکه صحنه جنگ و رشادت و دلیری سرور شهیدان را نشان دهد. با به تصویر کشیدن تیردان خالی و غلاف بدون شمشیر که بر روپوش (غاشیه) اسب آویزان است ، به ما می گوید :

سرور و سالار شهیدان حسین بن علی (ع) تا رمق در بدن و شمشیر در دست و تیر در ترکش داشته است به جنگ با ستمگران ادامه داده است تا شهید شده است ...

بلی شاعران و نقّاشانِ هم سو ، یک مفهوم را القا می کنند و در القای مفهوم با هم مشارکت دارند ولی ابزار کارشان یکی نیست . ابزار کار شاعر، واژه است و ابزار کار نقّاش، رنگ و خط. بنابراین همان اندازه که شاعر برای انتقال مفاهیم ذهنی خود نیاز به برگزیدن واژه ها دارد، نقّاش هم نیاز به برگزیدن رنگها دارد و به کار بردن خطها .

همراهی ادبیات و نقّاشی امروزی نیست ، با یک نگاه به اطراف خود می توانیم دریابیم که از کهن ترین زمان ها تا کنون دوشادوش همدیگر در حرکت بوده اند . در تخت جمشید هم خطوط میخی دیده می شود و هم نقش کسانی که برای شاه پیشکش می آورند ... این موضوع در تمام دوران تاریخ پیش از اسلام در خور تأمل و تعمق است . این همراهی از آغاز رواج نظم و نثر فارسی دری «در سده های پس از استقرار اسلام در ایران مشهود است؛ چنان که در یک قطعهٔ منسوب به فردوسی آمده است که :

«در ایـوان هــا نـقـش بـیـژن هـنـوز

بــه زنــدان افـراسیـاب انـدر اسـت »[۷]

«ادبیات فارسی و هنر ایرانی پیوند و همخوانی ذاتی داشته اند زیرا هنرور و سخنورِ ایرانیِ مسلمان ـ هردو ـ بر اساس بینشی یگانه و ذهنیتی مشابه دست به آفرینش می زده اند .

آنان در خلال زیبایی های این جهان ، به عالم ملکوتی نظر داشته اند . بیشتر هدفشان دست یافتن به صور مثالی و درک حقایق ازلی بوده است . در هنر آنان قلمرو زیبایی با جهان معنی قرین بوده است .

بی شک شناخت رشته های مختلف پیوند بین شعر و نقاشی قدیم به پژوهشی گسترده تر ـ از آنچه تا کنون کار شده است ـ نیازمند است ... صور خیال در شعر فارسی و نقّاشی ایران بر هم منطبق اند .

نظیر همان توصیف های نابی را که سخنوران از عناصر طبیعت ، اشیاء و انسان ارائه

می دهند ، در کار نقّاشان هم می توان بازیافت . شاعر، شب را به لاژورد ، خورشید را به سپر زرین، روز را به یاقوت زرد، رخ را به ماه، قد را به سرو، لب را به غنچه، [زلف را به شب و سنبل و بنفشه و کمند ] تشبیه می کند؛ نقاش نیز می کوشد معادل تجسمی این زبان استعاری را بیابد و به کار برد . بدین ترتیب ، نقّاشان به تدریج فهرستی از تصویرهای قراردادی بر پایه مضامین ادبیات حماسی و غِنایی گرد می آورند. و نسل های بعد چنین تصویرهایی را همچون سنتی پایدار نگه می دارند و تنها به مرور ایام اندک تغییراتی در آنها ایجاد می کنند . نقّاشان حتی در تبیین اصول فنّیِ کارشان تحت تأثیر ادبیات هستند »[۸]

آنها به جای واج آرایی و همخوانی واژه ها ، از هماهنگی رنگ ها و همخوانی آنها استفاده می کنند .

در تاریخ ادبیات ایران ، همیشه ادیبانی موفّق بوده اند که در آثار خود هم به ظرف و هم به مظروف توجه داشته اند . تنها انتخاب واژه های زیبا و بیان نیکو و آرایه های ادبی و صورت زیبایی نثر و نظمِ نویسندگان و سرایندگان ، باعث جاودانگی آثارشان نشده است بلکه درونمایه زیبایی که در اندیشهٔ فرانمودن جهان آرمانی بشر و آمال والای انسانی او بوده است ، به جاودانگی آن کمک کرده است، ظرف زیبای خالی کسی را سیراب نمی کند ، بلکه فرد تشنه به آب نیاز دارد ، در درجهٔ اول آب باید زلال و گوارا باشد پس از آن است که زیبایی ظرف ، به گوارایی آن خواهد افزود . شعر باید بیان اهل درد باشد ، دردهای دینی، سیاسی، اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، دردهای مشترک بشر، دردهای او در تمام دوران و روزگاران .

۱ . کلیات سعدی، از روی نسخه مرحوم فروغی و سایر نسخ معتبر ، ابوالقاسم حالت ، تهران ، علمی ، ۱۳۴۵، صص ۶۳۵ـ۶۳۶ .

۲ . فرهنگ فارسی ، دکتر محمد معین ، تهران ، امیر کبیر ، چاپ دوم ، ۱۳۵۳ .

۳ . دیوان اشعار شادروان محمد تقی ملک الشعرای بهار ، تهران ، امیرکبیر ، ۱۳۳۶ ، ج ۲ ، ص ۴۰۷ .

۴ . گزیده غزلیات شمس ، جلال الدین محمد بلخی ، به کوشش دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی ، تهران ، شرکت سهامی کتاب های جیبی ، چاپ هفتم ، ۱۳۶۷ ، ص ۱۵ .

۵. دیوان مولانا محتشم کاشانی ، به کوشش مهرعلی گرگانی ، تهران ، کتابفروشی محمودی ، ۱۳۴۴ ، ص ۲۸۳ .

۶ . همان مأخذ، ص ۲۸۴ .

۷ . تاریخ ادبیات در ایران ، دکتر ذبیح الله صفا ، تهران ، ابن سینا ، ۱۳۴۲ ، ج ۱ ، ص ۴۶۳ .

۸ . همگامی نقاشی با ادبیات در ایران ، نوشته م . م اشرفی ، ترجمه رویین پاکباز ، تهران ، انتشارات نگاه ، ۱۳۶۷ ، صص ۱۱ـ ۱۲ .

دکتر سید علی اردلان جوان

---