تجربه مورگان شوستر در ایران

تجربه صدساله اخیر نشان می دهد ملت ما هرگاه برای تغییر در حوزه حاكمیت و عرصه سیاسی همداستان شده اند موفق بوده اند, اما در اصلاح ساختارهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی كارنامه چندان مقبولی نداشته ایم

تجربه صدساله اخیر نشان می‌دهد ملت ما هرگاه برای تغییر در حوزه حاكمیت و عرصه سیاسی همداستان شده‌اند موفق بوده‌اند، اما در اصلاح ساختارهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی كارنامه چندان مقبولی نداشته‌ایم.

پس از انقلاب مشروطه، انقلابیون به فكر این مهم افتادند و با هزار مشكل روبه‌رو شدند كه تجربه‌ای خواندنی است. مجلس مشروطه‌خواه در ۲۳ خرداد ۱۲۹۰ به مورگان شوستر آمریكایی اختیارات ویژه داد تا ساختار مالی كشور را اصلاح كند، اما...

دوره استبداد صغیر و سلطنت محمدعلی شاه با فتح تهران توسط آزادی‌‌خواهان در ۲۵ تیرماه ۱۲۸۸ پایان یافت و بار دیگر حكومت مشروطه استقرار یافت و مشروطه‌خواهان اداره امور را به دست گرفتند، اما مشكلات و بحران‌ها همچنان پابرجا بود.

دخالت دولت‌های خارجی در امور ایران، ناامنی ناشی از تركتازی و غارتگری عشایر در نواحی مختلف كشور، بحران اقتصادی و قروض كمرشكن ناشی از وام‌های متعدد، از معضلاتی بود كه حكومت با آن دست به گریبان بود. برای تامین امنیت و برقراری آرامش و اصلاح امور اقتصادی بعد از مشروطه گام ملموسی برداشته نشده بود.

در تابستان ۱۲۸۹ دولت مستوفی‌الممالك به مجلس پیشنهاد كرد برای رفع این دو نقیصه كارشناسان خارجی را استخدام كنند. روسیه و انگلستان هم تلویحا آن را پذیرفتند. وكلای مجلس بعد از شور و مشورت تصمیم گرفتند كارشناسان آمریكایی را برای امورمالی و چند سوئدی را جهت تاسیس نیروی امنیتی استخدام كنند.

حسین قلی‌خان نواب- وزیر خارجه- به علی‌قلی‌خان بنیل الدوله- سفیر ایران در واشنگتن- پیغام داد كه از دولت آمریكا بخواهد چند مستشار به ایران معرفی كند. آمریكا هم چند نفر از كارشناسان معروف از جمله مورگان شوستر را به سفیر ایران پیشنهاد كرد. شوستر پیش از این مهارت و كاردانی خود را در كوبا و فیلیپین نشان داده بود، به همین علت دولت آمریكا هم روی انتخاب او تاكید كرد.

او پیشنهاد ایران را پذیرفت و در اردیبهشت‌ماه ۱۲۹۰ وارد ایران شد. شوستر از طریق استانبول و باكو به ایران آمد به همین علت در آن دو شهر قبل از ورود به ایران با بعضی از ایرانیان از جمله سیدحسن تقی‌زاده ملاقات كرد و اطلاعاتی درباره وضعیت كشور از آنان گرفت.(۱)

شوستر می‌دانست كه برای موفقیت در كارش نیازمند حمایت مردم و مجلس است، به همین علت برای جلب اعتماد آنها، برخلاف مستشاران پیشین كه به محض ورود به سفارت روسیه و انگلستان می‌رفتند، او از این كار امتناع كرد تا نشان دهد استقلال عمل دارد و تابع سیاست هیچ كشوری نیست. او آمده بود تا نظام قدیمی مستوفی‌گری را براندازد و شیوه نوین مالیاتی را به وجود بیاورد.

با استعمار كهن مخالف بود و حاضر به پذیرش تسلط روسیه بر امور اقتصادی ایران نبود و به قول كسروی فردی درستكار و غیرتمند بود كه اقدامات جسورانه‌اش دشمنان داخلی و خارجی بسیاری برایش تراشیده بود. برای اینكه او بتواند با آزادی عمل و قاطعیت كار خود را شروع كند، مجلس در ۲۳ خردادماه ۱۲۹۰ش‌قانون اختیارات كامل او را به تصویب رساند و مقام خزانه‌داری كل را به شوستر واگذار كرد. كارشناس آمریكایی به سرعت كنترل امور را در دست گرفت. او در هر قدمی كه برمی‌داشت با مانعی روبه‌رو می‌شد. محافظه‌كاران (اعتدالیون) و روس‌ها مخالفان سرسخت او بودند.

دولت روسیه كه نمی‌خواست تسلط بر مالیه ایران را از دست بدهد به دولت ایران گفت كه مرنارد بلژیكی (نماینده واقعی روسیه در مالیه ایران) نباید زیرنظر شوستر كار كند.

برنامه اولیه شوستر عبارت بود از كوتاه كردن دست مرنارد از امور مالی. او پی برد كه وام‌های گرفته شده تاكنون بدون حساب و كتاب خرج شده‌اند. در همین زمان تقاضای مرنارد برای گرفتن وام را رد كرد و به مجلس هم پیشنهاد كرد لایحه او را تصویب نكند. این شهامت شوستر، بلژیكی‌ها را وادار به تسلیم كرد، اما خشم روس‌ها را برانگیخت. (۲) به زودی شوستر به بابی‌گری و ارتباط با یهودیان متهم شد.

او در یك كنفرانس مطبوعاتی شایعه‌پراكنی‌ها را تكذیب كرد و گفت: برای هر مذهبی احترام قائل است و به هیچ قدرت سیاسی وابستگی ندارد و تمام تلاش خود را در راه اصلاحات اقتصادی به كار خواهد گرفت. حزب اعتدالیون دست‌بردار نبود و با واگذاری اختیارات همچنان مخالفت می‌كرد. هنگامی كه شوستر خود را در برابر فشار مخالفان ناتوان می‌دید، هرچه بیشتر به حزب دموكرات نزدیك شد.

حزب نیز با برنامه‌های او موافق بود و حمایتش می‌كرد. محمدولی خان تنكابنی – نخست‌وزیر- از جمله اعتدالیون مخالف كارشناس جدید بود. او كه ریخت‌وپاش‌هایش معروف بود تقاضای ۴۶۰ هزار تومان پول از خزانه كرد.

خزانه‌دار كل با حمایت دموكرات‌ها این پیشنهاد را رد كرد. نخست‌وزیر در اعتراض به این كار،‌ تهران را ترك و روانه املاكش در شمال شد.(۳) دولت بدون رئیس به كارش ادامه می‌داد.

در تیرماه بحران‌های جدیدی سر بر آورد، مجلس برای تسهیل در جمع‌آوری مالیات به شوستر اجازه داد یك گروه نظامی برای خزانه تشكیل دهد. او ماژور استوكس یكی از افسران انگلیسی آشنا به زبان و فرهنگ ایرانی را كه رابطه خوبی هم با مشروطه‌خواهان داشت به ریاست ژاندارم خزانه، منصوب كرد.

روسیه و انگلستان به این انتخاب اعتراض داشتند؛ زیرا آن را ناقض قرارداد ۱۹۰۷ می‌دانستند.(۴) روس‌ها برای بركناری استوكس دولت ایران را تحت فشار قرار دادند.

دولت نمی‌توانست آن را بپذیرد؛ زیرا به معنای تایید قرارداد تقسیم ایران بود. اصرار شوستر بر ابقای استوكس، همراهی نكردن دولت ایران با روسیه و سرگرمی انگلستان با رقیب جدیدش یعنی آلمان، روس‌ها را به این نتیجه رساند كه محمدعلی میرزا- شاه مخلوع- را به ایران بازگردانده و به عمر مشروطه پایان دهد.

سفیر روسیه در یك میهمانی گفته بود: «در چند هفته آتی عمر مشروطه به پایان خواهد رسید.» (۵) در پی این اظهارنظر، شعاع‌السلطنه و سالارالدوله برادران شاه مخلوع به تجهیز نیروهای خود پرداختند و محمدعلی میرزا هم از وین اطریش راهی گمیش تپه در تركمن صحرا شد. جامعه به تب و تاب افتاد.

بازار تعطیل شد و زنان و دانش‌آموزان به تظاهرات پرداختند و مردان مسلح شدند. تنكابنی به تهران بازگشت و مجلس برای مقابله با محمدعلی میرزا، صمصام السلطنه را به وزارت جنگ منصوب كرد.

شوستر به همراه دموكرات‌ها یك قشون مسلح تشكیل داد. به پیشنهاد خزانه‌دار، دولت ۱۰۰هزار تومان جایزه برای سر محمدعلی میرزا قرار داد. به زودی شاهزاده قاجاری شكست خورد و روس‌ها در طرحشان ناكام ماندند. این امر موجب شد آنان سیاست خصمانه‌تری در پیش بگیرند.

پس از این وقایع شوستر تصمیم گرفت طرح گرفتن مالیات از اشراف را به اجرا بگذارد. صمصام- نخست‌وزیر جدید- با این برنامه مخالف بود و مانع ورود ژاندارم خزانه به خانه علاءالدوله، حاكم سابق تهران شد. این اقدام موجب دلسردی شوستر و خصومت دوطرف شد. چند روز بعد مجلس به رئیس خزانه اجازه داد املاك شعاع‌السلطنه را مصادره كند. این بار روس‌ها وارد میدان شدند و این مساله داخلی را به یك بحران بزرگ تبدیل كردند.

آن كشور ادعا می‌كرد كه این املاك وثیقه وامی است كه شعاع‌السلطنه گرفته است. در صورتی كه بعدا مشخص شد شاهزاده قاجاری ۱۶ هزار تومان از بانك طلب داشته و وامی هم بدهكار نبوده، ولی روسیه تنها به دنبال بهانه‌ای برای عزل شوستر بود. پس از آنكه ایران حاضر نشد از مصادره اموال انصراف دهد، روسیه نیروهای خود را از باكو به حركت درآورد و انزلی را هم تصرف كرد و ۴۸ ساعت فرصت داد تا خواسته آنان مبنی بر عزل شوستر، پرداخت غرامت بابت لشكركشی و استخدام مستشار با اجازه روسیه و انگلستان عملی شود. (۶) جامعه ایران از این اولتیماتوم به وحشت افتاد. مجلس و مردم با آن مخالفت كردند ولی دولت و یپرم‌خان، رئیس نظمیه آن را پذیرفتند و به مجلس هشدار دادند كه برای جلوگیری از جنگ شوستر استعفا داده و مجلس هم اولتیماتوم را بپذیرد. هرچند مردم مخالفت كردند ولی شوستر در ۴ آذر ۱۲۹۰ استعفا داد.

محمد چگینی

پی‌نوشت‌ها:

۱- مورگان شوستر، اختناق در ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران: صفی‌علی شاه ۱۳۵۱، ص ۹۶. برای آگاهی از وضعیت جامعه هنگام استخدام شوستر ر.ك. مهدی ملكزاده تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، كتاب‌ها، تهران، نشر علمی، ۱۳۷۳، صص ۱۳۷۲-۱۳۶۹.

۲- احمد كسروی،‌تاریخ ۱۸ ساله آذربایجان، بخش اول، تهران، امیركبیر،‌۱۳۵۶ ،‌ص ۱۶۰؛ شوستر،‌پیشین، ص ۲۶.

۳- ملكزاده، پیشین، ص ۱۳۷۵؛‌شوستر، ص ۱۱۶. برای اطلاعات از كنفرانس مطبوعاتی ر.ك. ایران‌نو، ش‌۴۸، دوشنبه ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۹ ، ص ۱.

۴- انقلاب ایران به روایت اسناد وزارت خارجه انگلیس،‌ترجمه رحیم رضازاده،‌تهران، مازیار،‌۱۳۷۷، صص ۴۳۳ و ۴۵۲

۵- كسروی، پیشین، ص۱۶۸.

۶- برای بحران‌هایی كه شوستر و مجلس با آن مواجه شدند ر.ك محمدعلی تهرانی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،‌با مقدمه ناصر كاتوزیان، تهران شركت‌ سهامی انتشار ۱۳۷۹، صص ۸۶۲-۷۷۲ و برای آگاهی بیشتر از اولتیماتوم بنگرید به ملكزاده پیشین، ص ۱۴۵۲.