كودتاچیان به اصلاحات رسیدند

گزارش سال ۱۳۴۰

در نوروز این سال شیعیان ایران و جهان به سوگ آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی مرجع تقلید و رئیس حوزه علمیه قم نشستند. ایشان در ۱۰ فروردین ماه پس از عارضه قلبی دار فانی را وداع گفتند و همین روز با اعلام عزای عمومی تعطیل شد و جمعت زیادی برای تشییع پیكر ایشان به سوی قم رهسپار شدند. شاه در همین روز تلگرافی برای آیت الله حكیم فرستاد و درگذشت وی را تسلیت گفت. شاه امیدوار بود كه با این تلگراف مرجعیت شیعه را از شهر مذهبی قم به نجف اشرف- كه محل درس و بحث آیت الله حكیم بود- منتقل كند. پس از مدرنیسم شتابزده دوران رضا شاهی اكنون نوبت به گونه ای از مدرنیسم در دوران پهلوی دوم رسیده بود كه مركز ثقل آن بر «صنایع مونتاژ» استوار گردیده بود. در همین رابطه كارخانه های عظیم لاستیك سازی «بی اف گودریچ» در ۶ اردیبهشت ماه آغاز به كار كرد. روز ۱۲ اردیبهشت ماه این سال - كه پس از انقلاب و همزمانی آن با حادثه ترور آیت الله مطهری روز معلم نامیده می شود- دبیران و آموزگاران سراسر كشور در اعتراض به كمی حقوق دست به اعتصاب زدند و از رفتن به كلاس ها خودداری كردند. فرهنگیان تهران نیز از بامداد این روز در میدان بهارستان گرد آمدند و با سخنرانی های تند و كوبنده خواستار رسیدگی به وضعیت معیشتی آموزگاران شدند. پلیس تهران به منظور متفرق كردن فرهنگیان به روی آنان آتش گشود كه در نتیجه دكتر عبدالحسین خانعلی یكی از دبیران دبیرستان های تهران به ضرب گلوله رئیس كلانتری میدان بهارستان كشته شد و سه آموزگار دیگر زخمی شدند. پس از این رویداد، دانشجویان و دانش آموزان تهرانی نیز به پشتیبانی از فرهنگیان به جمع آنان پیوستند و روز پرآشوبی را در پایتخت پشت سر گذاشتند. بامداد روز بعد، فرهنگیان و دانشجویان و دانش آموزان همراه با فعالان سیاسی در میدان بهارستان گرد آمدند و پس از سخنرانی های تند و آتشین از نمایندگان مجلس خواستند كه درباره این رویداد ضدفرهنگی واكنش نشان دهند و خواستار تعقیب و مجازات قاتل دكتر خانعلی شوند. نمایندگان مجلس نیز این رویداد تاسف انگیز را دستاویز سیاسی قرار دادند و در ۱۴ اردیبهشت ماه ارسلان خلعتبری و سیدجعفر بهبهانی دولت شریف امامی را به همین بهانه استیضاح كردند.

به هنگام پاسخگویی شریف امامی به استیضاح جو مجلس ناآرام و متشنج شد و كار به جایی رسید كه شریف امامی با حالت قهر مجلس را ترك كرد و یك سر به كاخ شاه رفت و استعفای خود را تقدیم وی كرد. روز ۱۶ اردیبهشت ماه چهره به ظاهر اصلاح طلب آن دوران یعنی دكتر علی امینی مامور تشكیل كابینه شد. فردای آن روز او به مجلس رفت و در نطقی كه از رادیو هم پخش می شد، اوضاع كشور را اسفناك خواند و گفت تنها راه حل، ریشه كن كردن فساد و تباهی در دستگاه دولت است. وی همچنین افزود بایستی دست افراد نادرست را قطع كرد و سپس در پایان سخنان خود، مردم ایران به جهاد دعوت كرد! ظاهراً تیر دكتر امینی به هدف نشست، چون شاه دو روز بعد از این سخنان - ۱۹ اردیبهشت- فرمان انحلال مجلسین را صادر كرد. او در بخشی از این فرمان نوشت: «... و نظر به لزوم اتخاذ تصمیم و اقدام به یك سلسله اصلاحات عمیق و قاطع در تمام شئون كشور، به منظور رفع مشكلات روزافزونی كه با آن مواجه است... در این موقع كه دولت مقتدر و اصلاح طلبی را برای نجات مملكت از مشكلات موجود مامور نموده ایم عقیده داریم كه هیچ گونه مانعی نباید سد راه اقدامات اساسی و اصلاحی دولت شود.» شگفت آور اینكه شاهی كه جنبش ملی به رهبری دكتر مصدق را تاب نیاورده بود اینك اصلاح طلب تمام عیار شده بود!

دكتر امینی آزادی بیان و مطبوعات و اجتماعات را مجاز دانست و گفت هرگونه گردهمایی می بایست تنها در میدان جلالیه برگزار شود. بدین ترتیب بارقه ای درخشیدن گرفت و آزادی های مدنی كنترل شده، به دوران پیش از كودتا برگشت. روز ۲۰ اردیبهشت ماه، در جلسه فوق العاده هیات دولت، اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد و كاهش هزینه های زندگی در راس برنامه های انقلابی دولت قرار گرفت و فردای همان روز، شادروان مهندس مهدی بازرگان در نامه ای به دكتر محمد مصدق راه اندازی «نهضت آزادی ایران» را به آگاهی وی رساند. روز ۲۲ همان ماه دادگستری خانه تكانی شد و صدر حاج سیدجوادی دادستان تهران شد تا ریشه فساد و تباهی در دستگاه دولت را بخشكاند. فردای همان روز، چهار نفر از بلندپایگان نظامی به اتهام سوء استفاده از مقام و حیف و میل اموال دولتی به دستور دكتر امینی بازداشت شدند. ۲۳ اردیبهشت ماه دكتر علی امینی در اجتماع فرهنگیان اعتصابی حضور یافت و محمد درخشش رهبر اعتصاب كنندگان را همان جا به سمت وزیر فرهنگ برگزید و حقوق فرهنگیان را به دو برابر افزایش داد. بدین ترتیب در میان بهت و ناباوری مردم اعتصاب خونین فرهنگیان پایان گرفت و همه چشم به راه اصلاحات دكتر امینی ماندند. اما ماجرای دكتر علی امینی و كردار انقلابی او چه بود و از كجا سرچشمه می گرفت؟ در رویارویی اردوگاه شرق و غرب تنها سلاح برنده ای كه اردوگاه سوسیالیسم در دست داشت و توده های مردم را با آن سلاح مجذوب خود می كرد، شعار برابری طلبی و حمایت از محرومین و زحمتكشان بود. آمریكا كه با كودتا و تغییر دولت ها نتوانسته بود این سلاح ویرانگر را از دست دشمن بگیرد، براساس دكترین جان اف كندی دموكرات - كه در ۱۷ آبان ماه ۱۳۳۹ به ریاست جمهوری رسیده بود- تصمیم گرفت كه در كشورهای اقماری خود، دولت های میانه رویی را بر سر كار آورد تا بدین ترتیب اردوگاه سوسیالیسم را با اعمال پاره ای اصلاحات خلع سلاح كند.

امینی در واقع نماینده دكترین كندی در ایران بود و شاه نیز چاره ای جز پشتیبانی از سیاست های كندی و امینی نداشت. از همین رو بود كه شاه و همسرش در روزهای پایانی اردیبهشت ماه راهی بلژیك شدند و كشور را به امینی سپردند تا با دست باز، اصلاحات دامنه دار مورد نظر را اعمال كند.

فعالان سیاسی نیز گامی پیش نهادند و فردای روز سفر شاه در گردهمایی بزرگی كه سران جبهه ملی در جلالیه برگزار كردند خواستار برگزاری فوری انتخابات شدند.

دكتر امینی به منظور انجام اصلاحات ارضی دكتر حسن ارسنجانی را كه به داشتن دیدگاه های سوسیالیستی مشهور بود به عنوان وزیر كشاورزی كابینه خود معرفی كرد و كار اصلاحات ارضی را به او سپرد تا همگان به این باور برسند كه وی در انجام اصلاحات خود قاطع و مصمم است. ارسنجانی روز دوم خردادماه در یك مصاحبه مطبوعاتی وعده داد كه به زودی قرار بازداشت گروهی از دولتمردان و سیاستمداران فاسد دولت های پیشین صادر خواهد شد. چهار روز بعد با دستگیری اعضای هیات مدیره شیلات به اتهام سوء استفاده از اموال دولتی همگان به این باور رسیدند كه دولت دكتر امینی با كسی سر شوخی ندارد. دولت آمریكا نیز با پیشكش كردن ۵۱ میلیون دلار وام در ۱۳ خردادماه نشان داد كه از دكتر امینی و دولت اصلاح طلبش پشتیبانی همه جانبه می كند. در ۱۴ خردادماه ورود مشروبات الكلی، لوازم آرایشی، پارچه های نخی، لوستر، كریستال، یخچال، كولر، تلویزیون و انواع خودرو محدود شد و تنها با ارز آزاد ورود این لوازم تجملاتی به كشور آزاد اعلام شد.

---