مرزهای مدارا و شدت عمل در حكومت امیرمؤمنان ع

در این نوشتار ابتدا دیدگاه اسلام در مورد مدارا و شدت عمل به طور خلاصه تبیین گردیده سپس با استناد به سیره حكومتی امیرمؤمنان ع برخی از مرزهای مدارا و شدت عمل در حكومت آن حضرت مورد بررسی قرار گرفته است

اسلام دین سهل و آسانی است‏به طوری كه عمل به احكام آن آدمی را به تكلفهای بی مورد و ریاضتهای بی جا نمی‏افكند، اما در عین آسانی برای رشد و تكامل بندگان و حفظ مصالح جامعه اسلامی در برخی موارد بسیار دقیق و سختگیر است . از این رو در این نوشتار ابتدا دیدگاه اسلام در مورد مدارا و شدت عمل به طور خلاصه تبیین گردیده سپس با استناد به سیره حكومتی امیرمؤمنان علیه السلام برخی از مرزهای مدارا و شدت عمل در حكومت آن حضرت مورد بررسی قرار گرفته است .

نگاهی به مساله تساهل و تسامح در اسلام

در سالهای اخیر یكی از مباحث رایج محافل سیاسی و اجتماعی بحث تساهل و تسامح بوده به گونه‏ای كه تیتر بسیاری از روزنامه‏ها و عناوین برخی از كتابها و سخنرانیها را به خود اختصاص داده است و متخصصان و صاحب نظران به نقد و بررسی آن پرداخته و می‏پردازند . برخی، مرزهای تساهل را بسیار وسیع و حتی نامحدود دانسته و برخی دیگر حد و مرز مشخص سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را برای آن تعریف می‏كنند . ولی از آنجا كه جامعه ما یك جامعه شیعی و پیرو مكتب علی بن ابی‏طالب علیه السلام بوده و آن حضرت را مراد و پیشوای خود می‏داند شایسته است مساله تساهل و تسامح در سیره آن حضرت به عنوان الگوی رفتاری و معیار سنجش صحت و سقم آرا و اندیشه‏ها مورد مطالعه و دقت‏بیشتری قرار گیرد . اما پیش از بررسی سیره امام علی علیه السلام در برخورد با مساله تساهل و تسامح، شایسته است ابتدا به دیدگاه قرآن و سنت در مورد این مقوله، نگاهی اجمالی بیفكنیم و ببینیم اساسا اسلام دین تساهل و نرمش است، یا صلابت و سرسختی و یا هر دو؟ تا از این رهگذر سیره امام علی علیه السلام را با سهولت‏بیشتری درك نماییم . با مطالعه و تامل در احكام و دستورات اسلام به این نتیجه می‏رسیم كه نوعی تسهیل و آسان‏گیری در دل احكام لایتغیر و قوانین ثابت اسلام نهفته است . به طوری كه رفق و مدارا یكی از ملاكهای مورد نظر شارع مقدس در مقام تشریع احكام و تكالیف بندگان بوده است . مثلا در مورد وضو، اگر كسی به خاطر عذری چون زخم برداشتن یكی از اعضای وضو، استعمال آب حتی به صورت جبیره‏ای برایش ضرر و زیان و یا مشقت داشت می‏تواند به جای وضو تیمم كند . و یا قرآن مجید در مورد روزه ماه رمضان، می‏فرماید:

«فمن كان منكم مریضا او علی سفر فعدة من ایام اخر» (۲)

اگر كسی از شما بیمار و یا مسافر بود روزهای دیگری را به جای آن روز، روزه بگیرد .

در حالی كه ما بالوجدان احساس می‏كنیم بسیاری از مسافران و بیماران با اندكی تحمل می‏توانند روزه بگیرند; ولی از آنجا كه خداوند متعال بنایش بر این است كه در وضع تكالیف بر بندگان آسان بگیرد، و نه تنها تكالیف ما فوق طاقت، بلكه حتی در بسیاری از موارد تكالیف مادون طاقتشان را نیز بر آنان وضع ننماید، تكلیف روزه ماه رمضان را از مسافران و بیماران برداشته است . از این جهت در ادامه آیه شریفه مذكور در بیان فلسفه برداشتن تكلیف روزه ماه رمضان از مسافر و بیمار آمده است:

«یرید الله بكم الیسر و لا یرید بكم العسر» (۳)

خدا راحتی شما را می‏خواهد نه سختیتان را .

یعنی بنای خدای متعال در وضع تكالیف آسان‏گیری بوده است . از این رو دین اسلام آیینی سختگیر، مشقت‏زا و خشك نیست . دستورات اسلام بر پایه فشارهای بی‏جا و لجوجانه شكل نگرفته است . عمل به احكام اسلام برای نفوس پاك، آسان و روان می‏باشد . و هرگز چون آیینهای بودایی و هندویی مكلفین را به ریاضت‏كشی، گوشه‏گیری و عزلت گزینی مبتلا نمی‏كند . روزی همسر عثمان بن مظعون، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و از شوهرش به دلیل بی مبالاتی در امور زندگی شكایت كرد، گفت، عثمان روزها روزه می‏گیرد و شبها به عبادت بر می‏خیزد; رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدت ناراحت‏شدند از خانه بیرون آمدند و در پی عثمان رفتند، تا این كه او را در حال نماز پیدا كردند و فرمودند:

«یا عثمان لم یرسلنی الله تعالی بالرهبانیة و لكن بعثنی بالحنیفیة السهلة السمحة ...» (۴) ای عثمان، خداوند مرا برای گوشه‏نشینی و رهبانیت نفرستاده، مرا بر شریعت مستقیمی كه سهل و آسان است، مبعوث نموده است .

یعنی دستورات دین من دستوراتی مطابق فطرت و ملایم با نفس سلیم انسان می‏باشد . آدمی را به تكلفهای بی‏جا و نامعقول نمی‏افكند .

اما همین اسلام كه شریعتی سهل بوده و احكامش بر مبنای آسان‏گیری بر بندگان وضع گردیده است، در برخی موارد به شدت سخت گرفته، نه تنها تساهل به خرج نداده بلكه با صلابت و شدت عمل، رفتار كرده است .

یكی از مسائلی كه اسلام در آن سخت‏گیری نموده مساله حفظ اموال مسلمین و بیت المال می‏باشد . اسلام در حفظ و حراست از اموال عمومی و بیت المال حساسیت ویژه‏ای به خرج داده و با متخلفین با خشم و تندی برخورد می‏كند . به عنوان نمونه به یكی از برخوردهای علی علیه السلام در مورد متخلفین در نگهداری بیت المال كه مورد تایید رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفته، اشاره می‏كنیم .

علی علیه السلام در سال دهم هجری، برای جمع‏آوری مالیات مسیحیان نجران از سوی پیامبراكرم صلی الله علیه و آله به منطقه نجران سفر كرد، پیامبر صلی الله علیه و آله پس از سفر علی علیه السلام به نجران، برای انجام مراسم حج، مدینه را به سوی مكه ترك گفت، علی علیه السلام بعد از جمع‏آوری اموال نجران به جهت پیوستن به رسول خدا صلی الله علیه و آله مستقیما از نجران به سوی مكه حركت كرد، در میان راه اموال را به نیروهایش سپرد . و به خاطر حاجتی زودتر خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله رساند، پس از گفتگو با آن حضرت به طرف نیروهایش رهسپار شد، اما وقتی به نیروهایش ملحق گردید دید، آنها پارچه‏های یمنی جمع‏آوری شده از نجرانیها را بین خود تقسیم نموده هر كدام یكی از آنها را به عنوان لباس احرام پوشیده‏اند، حضرت به شدت از این موضوع خشمگین شد، جانشین خویش را كه هنگام رفتن به سرپرستی آنها گمارده بود توبیخ و سرزنش كرد و دستور داد تمام پارچه‏ها را از تن در آورند . این برخورد علی علیه السلام موجب خشم و غضب نیروهای تحت امرش گردید . از این رو وقتی وارد مكه شدند زبان به شكوه و شكایت از آن حضرت گشودند، اندك اندك شكایت و عیبجویی از آن حضرت بالا گرفت و كار به جایی رسید كه كاسه صبر نبی اكرم صلی الله علیه و آله كه معمولا به اقتضای مقام رهبری در درگیریهای میان اصحاب دخالت نمی‏كرد، لبریز شد و صریحا از علی علیه السلام و اقدامش حمایت كرد . به منادیش دستور داد در میان مردم بگوید:

«ارفعوا السنتكم عن علی بن ابی‏طالب، فانه خشن فی ذات الله عز و جل، غیر مداهن فی دینه .» (۵)

یعنی: زبانهایتان را از ملامت كردن علی بن ابی طالب نگاهدارید، او در اجرای حكم خدای عز و جل خشن است و در دین خویش اهل تساهل نیست .

دومین مورد از مواردی كه اسلام نرمش را كنار گذارده و با حساسیت و صلابت‏برخورد نموده به مساله اجرای حدود الهی باز می‏گردد، اسلام در اثبات جرایم شروط سختی قرار داده است، به طوری كه به آسانی نمی‏توان شخصی را متهم به جنایتی كرد . ولی پس از اقامه بینه و مبرهن شدن تخلف، در اجرای حدود سختگیر و بی‏گذشت است . مثلا برای زنای محصنه حد سنگسار را قرار داده و یا برای قتل نفس و برخی از جنایات جسمانی قصاص را وضع نموده و آن را مایه حیات جامعه شمرده، و در بحرانی‏ترین شرایط از اجرای حدود صرف‏نظر نمی‏كند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام فتح مكه برای پیشگیری از فتنه‏گریهای قریش و از بین بردن بغض و كینه آنان نسبت‏به اسلام، سیاست رافت و تالیف قلوب را برگزید . كسانی را كه به منزل برخی از سران قریش پناه می‏بردند امان داد . و جز چند تن از مشركان بقیه را آزاد كرد . اما در همان شرایط حساس و بحرانی، از اجرای حد الهی بر یكی از زنان قریش صرف‏نظر نكرد; زنی از قبیله بنی مخزوم و از خانواده‏های بزرگ مكه را به جرم دزدی دستگیر كردند; طبق موازین اسلام می‏بایست انگشتانش قطع می‏شد، قریش از این موضوع سخت نگران شدند چرا كه او از اعضا خانواده‏اش محسوب می‏شد، از این رو، تلاش سختی را آغاز كردند تا پیامبر صلی الله علیه و آله را به چشم پوشی، عفو و اغماض وا دارند، پس از تحقیق و تفحص به این نتیجه رسیدند، اسامة بن زید را برای وساطت نزد آن حضرت بفرستند، چرا كه پیامبر علاقه خاصی به اسامه داشت; اما بر خلاف انتظار آنها، وقتی اسامه تقاضای خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض كرد، رنگ چهره آن حضرت دگرگون شد، فرمود: «اتشفع فی حد من حدودالله؟» (۶) آیا در مورد حدی از حدود خدا شفاعت می‏كنی؟!

---