رؤیاها پلی میان گمشده های کودکانه

«چشم هایت را آرام باز کن و حالا از خواب بیدار شو دو هزار و ۶۸۸ ساعت است که در خواب هستی» شاید باور این عدد و این جمله کمی سخت باشد اما همه انسان ها در طول یک سال بیش از دو هزار ساعت می خوابند

«چشم‌هایت را آرام باز کن و حالا از خواب بیدار شو. دو هزار و ۶۸۸ ساعت است که در خواب هستی». شاید باور این عدد و این جمله کمی سخت باشد اما همه انسان‌ها در طول یک سال بیش از دو هزار ساعت می‌خوابند.

خواب، رؤیای رنگینی است که با اولین تلنگر شکسته می‌شود ولی کسی نمی‌داند چرا می‌خوابد؟! چگونه می‌خوابد؟! و چه زمان به خواب احتیاج دارد؟! شاید دانستن این چرایی‌ها، چندان اهمیتی در زندگی امروز ما نداشته باشد اما وقتی به خواب فرو می‌رویم، هزاران داستان پرراز و رمز را پشت‌سر می‌گذاریم.

سال‌هاست متخصصان روانشناسی، روانپزشکی و علوم اعصاب روی این پدیده تحقیقات گسترده‌ای انجام داده تا به جواب تمام سؤالات دست پیدا کنند. بخشی از این پاسخ‌ها به بشر کمک کرد تا اهمیت خوابیدن و چرت زدن را در زندگی پیدا کرده و ساعات مشخصی از روز را بدان اختصاص دهد.

● نیاز طبیعی بدن به خواب

سیکل خواب و بیداری یک ریتم درونزا است که طی سال‌های اول زندگی در چارچوب شب و روز جای می‌گیرد. نوزادان در بازه‌های کوتاه زمانی می‌خوابند و بزرگسالان معمولاً هنگام شب به خواب فرو می‌روند. تنظیم این سیکل که «سیرکارین» نام دارد برعهده تعدادی از نورون‌های مغزی است که درست در بالای نقطه کیاسماتیک مغز قرار دارد. نورون‌های این بخش با اتصالات فراوان، ریتم‌های شبانه‌روزی را هماهنگ کرده و بدین ترتیب فرد در سر ساعت مشخصی به خواب احتیاج پیدا می‌کند و در ساعتی دیگر از خواب برمی‌خیزد. البته این ساعت زیستی بدن مختص خواب و بیداری نیست و در مواردی دیگر مثل گرسنگی هم بروز پیدا می‌کند.

به عقیده متخصصان، حتی به فرض اینکه این ساعت زیستی در بدن ما وجود نداشته باشد، مغز و جسم ما به خواب نیاز دارد. طبق یک آزمایش، دانشمندان فردی که قصد داشت رکورد گینس را در بیشترین ساعات بیداری کسب کند مورد مطالعه قرار دادند.

این فرد ۲۶۴ ساعت در بیداری به سر برد و رکورد را شکست اما پس از این ساعت دانشمندان متوجه شدند او دچار اختلال در تمرکز کردن، کم‌کاری حافظه، توهم، دشواری در تکلم و ... شده است. شاید وضعیت جسمی این رکورددار مطلوب گزارش شد اما این ماجرا حکایت از آن دارد که خواب نه فقط برای رفع خستگی‌های بدن بلکه برای ذهن و مغز بسیار مهم است.

تحقیقات متوالی متخصصان نشان داده است هر فرد هنگام خواب از ۴ مرحله عبور کرده و در هر مرحله بخشی از پردازش‌های مغزی خود را انجام داده است. یکی از مهم‌ترین مراحلی که پردازش اطلاعات وارده به مغز در آن با سرعت و دقت بالایی صورت می‌گیرد مرحله خواب با حرکات سریع چشم یا Rem است. در این مرحله از خواب که معمولاً در ابتدای به خواب رفتن و انتهای آن رخ می‌دهد کلیه اندام‌های عضلانی و ماهیچه‌ها از فعالیت‌شان کاسته شده و بی‌تحرک می‌مانند و مغز فعالیت زیادی پیدا می‌کند. به غیر از سیستم تنفسی و قلب بقیه اندام‌ها در این مرحله بی‌تحرک هستند.

در این مرحله از خواب اطلاعات با سرعت زیادی پردازش می‌شوند و مغز را آماده دریافت اطلاعات پس از بیداری مجدد می‌کنند اما در این مرحله صرفاً پردازش اطلاعات صورت نمی‌گیرد بلکه بسیاری از رؤیاها در آن رخ می‌دهند.

● از خواب تا رؤیا

اگر فردی در مرحله Rem از خواب برخیزد با کمی مکث و تأمل می‌تواند رؤیای خود را به یاد آورد. اگر همین فرد به تک‌تک اجزای رؤیای خود فکر کند درمی‌یابد که این عناصر را در ساعات یا روزهای گذشته دیده یا شنیده است. بنابراین، فرد در این مرحله از خواب در حال پردازش آن اطلاعات بوده است و او ترکیبی از این تصاویر را به شکل رؤیا دیده است. لذا این فرضیه دانشمندان با توجه به فعالیت‌های مغزی هنگام خواب Rem مورد تأیید قرار می‌گیرد اما تاکنون دانشمندان نتوانسته‌اند کشف کنند که ما چرا رؤیا می‌بینیم و چرا رؤیاهایمان شکلی داستان گونه دارند. شاید توجیه این مسئله با پدیده‌های عصبی کمی سخت باشد اما روانشناسان دلایل متعددی را برای رؤیا و یا همان خواب دیدن می‌آورند.

به عقیده روانشناسان، رؤیا هنگام خواب به فرد کمک می‌کند تا از بند استرس و افکار آسیب زننده رهایی یافته و بدن به استراحت بپردازد. در رؤیا آرزوهای برآورده نشده فرد دوباره زنده شده و تمایلات او را برطرف می‌سازد اما گاه این رؤیاها چنان اضطراب برانگیزند که فرد آنها را سانسور کرده و به گونه دیگری خواسته‌هایش را برآورده می‌کند.

به عقیده روانشناسان، رؤیاها ۵ عملکرد دارند:

▪ رؤیا به عنوان زبان بیماری ذهنی: بسیاری از روانشناسان معتقدند رؤیاها ارتباط گسترده‌ای با بیماری‌های ذهنی دارند. رؤیاهای آسیب زننده در برابر اضطراب، رؤیاهای تلخی که مدام تکرار می‌شوند، نشانگر اختلالات ذهنی یا عملکرد روانی مختل است. فرد گرفتار یک بیماری روانی معمولاً یک رؤیای تکرار شونده دارد و روانکاوان از این طریق ریشه بیماری او را پیدا کرده و به درمان او می‌پردازند.

از این رو، ارزش کلینیکی که رؤیا برای روان‌پویاگرایان بسیار زیاد است زیرا رؤیای خاصی می‌تواند حاصل اختلالات مغزی، ناراحتی‌های عصبی و تغییرات هورمونی بدن باشد و از این رو متخصصان روانپزشکی نیز به فرد کمک می‌کنند.

▪ عملکرد شناختی رؤیاها: رؤیاها در یادگیری و علوم بسیار مفید هستند. خصوصاً آن که نقش شناختی رؤیاها در کودکان بسیار بیشتر از بزرگسالان است زیرا تحقیقات نشان داده است رؤیا اثر مثبتی بر یادگیری مهارت‌های روانشناختی دارد و به فرد در فهم واقعیات، تلاش برای یافتن راه‌حل مشکلات، خودشناسی و بهبود توانایی‌های شناختی کمک می‌کند.

▪ عملکرد انطباقی رؤیا: رؤیا به فرد کمک می‌کند تا با محیط انطباق بیشتری پیدا کند. واقعیت این است که ما در خواب رؤیا را تا جایی ادامه می‌دهیم که یاد بگیریم چگونه از خودمان در برابر مشکلات دفاع کنیم. عملکرد انطباقی رؤیا هر چند بسیار پیشرفته است، اما به ذهن و بدن کمک می‌کند تا خود را دوباره بازیابد.

▪ عملکرد ترمیم قوای جسمی رؤیا: تحقیقات نشان می‌دهد رؤیا با تصاویر سمبولیک‌اش، استرس را کاهش داده و تکانه‌ها و برانگیختی‌های ما را تعدیل می‌کند. رؤیا به ما کمک می‌کند تا با واقعیت زندگی ذهنی‌مان روبه‌رو شویم. از این تفکرات و هیجاناتی که ممکن است خیلی آسیب زننده، تاریک و شرم‌آور باشد، در رؤیا ظاهر شده و به ما کمک می‌کند تا به گونه‌ای مناسب با آنها روبه‌رو شویم و راه‌حلی تازه پیدا کنیم.

▪ عملکرد دفاعی رؤیا: روان‌پویاگرایان به این راه‌حل‌هایی که رؤیا برای حل استرس ما فراهم می‌کند، مکانیزم دفاعی می‌گویند. این مکانیزم به ما کمک می‌کند تا بدن و ذهن بدون آسیب و آزار و اذیت به فعالیت خود ادامه دهد و بسیاری از اختلالات استرسی خود را حل کند.

● رؤیای کودکانه

دلایل متعددی برای شکل‌گیری یک رؤیا هست. برخی متخصصان علوم رفتاری معتقدند کودک با توجه به شرایط و محیط زندگی‌اش رؤیا را دیده و در رؤیا به دنبال انطباق صرف با محیط است. متخصصان علوم اعصاب معتقدند کودک هر آنچه را طی روز یا روزهای گذشته کسب کرده است هنگام خواب پردازش می‌کند بنابراین در فرآیند پردازش رؤیا می‌بیند و روان‌درمانگران و روانکاوان نیز معتقدند کودک خواسته‌ها و تمایلات برآورده نشده‌اش را در خواب جست‌وجو کرده و به ارضای امیالش می‌پردازد. کودکان به دلیل ترس از دست دادن والدین و بخصوص «مادر» اضطراب زیادی را تحمل کرده و کمتر خواسته‌ها و نیازهای خود را ابراز می‌دارند و از طرف دیگر کمتر خشم خود را نسبت به آنها بروز می‌دهند. بنابراین خواسته‌های ارضا نشده و خشم به شکل اضطرابی پنهان به طور همیشگی در فرد باقی مانده و به شکل مشکلات ذهنی و روانی و حتی جسمی بروز پیدا می‌کند ولی کودک همواره خشم خود را پنهان می‌کند و اضطراب در او نهادینه می‌شود. به طوری که با فراموش شدن خاطرات در طول ایام کودک نیز خشم و امیالش را فراموش می‌کند و تنها اضطراب برای او باقی می‌ماند. این اضطراب هر باره به شکل‌های مختلف ظاهر می‌شود. یکی از محل‌هایی که اضطراب راهی برای رهایی پیدا می‌کند، رؤیا است. در رؤیا احساس خشم و برآورده نشدن امیال با سانسور بارز می‌شود. البته گاه در رؤیا مشکل روانی کودک از طریق جبران گذشته‌ها حل می‌شود اما گاه مأمور سانسور رؤیا به او اجازه بروز خشم و امیال را نداده و اضطراب در او باقی می‌ماند و تنها از طریق روانکاوی و خواب مصنوعی است که می‌توان او را روان‌درمانی کرد.

به هر حال کودکان تحت تأثیر محیط اجتماعی، عاطفی و هیجانی‌شان رؤیا می‌بینند. گاه آنها از تماشای تلویزیون تأثیر می‌پذیرند و گاه با خواندن کتاب، رؤیایی مرتبط می‌بینند.

خواب و رؤیای کودکان از هر رنگ و جنسی که باشد قابل اهمیت و توجه است زیرا کودکان از طریق خواب و رؤیایشان نشان می‌دهند که عصبانی یا خوشحال هستند. کودکان کم سن و سال معمولاً مفهوم رؤیا را نمی‌دانند و آن را یک پدیده واقعی می‌انگارند در حالی که برخی کودکان نیز در بازی‌ها و بروز تخیلات از رؤیاهایشان حرف می‌زنند. والدین نباید قصه‌های کودکانه و همراه با تخیل فرزندشان را نادیده بگیرند. شاید این قصه گوشه‌ای از خواب کودک باشد. خوابی که در صورت تکرار شدن، نشانگر یک ناراحتی روانی است و در صورت حل نشدن ناراحتی روانی می‌تواند تبدیل به یک معضل بزرگ ذهنی و جسمی در آینده برای او شود.

لذا به دلیل اهمیت رؤیا در پژوهش‌های کلینیکی و روانی کودکان، تعبیر و تفسیر رؤیای آنها به والدین کمک می‌کند تا به سلامت روان کودکشان بیشتر پی برده و یا اینکه تلاش بیشتری برای حل مشکلات احتمالی کودک کنند.

صدرا نوید