تحمل یك انفجار دیگر را نداریم

روی پلاكارد پارچه ای بزرگی كه بر سردر یك مركز بهداشت در جنوب شهر تهران نصب شده با خط درشتی نوشته شده است «آموزش روش های پیشگیری از بارداری با توزیع لوازم رایگان پیشگیری و انجام عمل وازكتومی و » در دهه ۶۰ دیدن چنین تبلیغات آشكاری در سطح شهر درباره روش های پیشگیری از بارداری و تنظیم خانواده تقریباً محال و دور از ذهن بود به همین دلیل رشد جمعیتی حدود ۴ درصدی در آن دهه به بزرگترین افزایش تعداد موالید ثبت شده در تاریخ كشور تبدیل شد

تولدهای بدون برنامه

تمام پنج فرزند زهرا در فاصله سال های ۵۸ تا ۶۶ به دنیا آمدند. او بعد از تولد دومین فرزندش تصمیم به قطع بارداری و استفاده از وسایل پیشگیری از حاملگی داشت، اما تبلیغات گسترده و فضای سیاسی - اجتماعی كشور و توقف تمام برنامه های آموزشی و پیشگیری از بارداری سبب شد زهرا برای سومین، چهارمین و پنجمین بار نیز حاملگی و وضع حمل را تجربه كند. زهرا در حال حاضر با پنج فرزند دختر و پسر در سنین ۱۸ تا ۲۶ سال روبروست كه هر كدام خواسته ها، نیازها و توقعات خاص خود را دارند. به گفته همسر زهرا «آنها توقعاتی دارند كه قادر به برآورده كردنشان نیستیم.»این نما از موقعیت یك خانواده متوسط شهرنشین تهرانی قابل تسری دادن به كل كشور است. در طول یك دهه توقف اجرای برنامه های پیشگیری از بارداری و افزایش موالید مشكلات عدیده ای برای كشور به وجود آورد.بنا به گفته دكتر صفیه شهریاری افشار، مشاور معاونت سلامت وزارت بهداشت: «در سال ۶۷ با ترسیم نمودار وضعیت جمعیتی كشور تمام مسؤولان در سمیناری در مشهد حضور پیدا كرده و متفق القول شدند كه رشد بی رویه جمعیت برای توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی یك مانع بزرگ محسوب می شود. به این ترتیب در سال ۶۸ برنامه های كنترل جمعیت و تنظیم خانواده در اولویت برنامه های دولت قرار گرفت. سال ۶۹ اداره كل تنظیم خانواده در وزارت بهداشت تشكیل شد. سال ۷۲ قانون تنظیم خانواده در كشور تنظیم شد و سال ۷۳ نیز هیأتی از ایران راهی اجلاس جمعیت و توسعه قاهره شد. در این اجلاس دولت ها متعهد شدند كه تاده سال بعد از تاریخ اجلاس، فعالیت هایی در زمینه بهداشت باروری را شروع و اجرا كنند.»پیشبرد عدالت جنسیتی، محو خشونت علیه زنان و تضمین آن كه زنان بتوانند باروری خود را كنترل كنند از محورهای اصلی سیاست های جمعیت و توسعه در اجلاس سال ۱۳۷۳ (۱۹۹۴) قاهره بود. ۱۷۹ كشور در كنفرانس بین المللی جمعیت و توسعه قاهره توافق كردند كه جمعیت و توسعه ذاتاً بهم پیوسته بوده و توانمندسازی زنان و برآورده كردن نیازهای آموزشی و بهداشتی افراد از جمله نیازهای بهداشت باروری آنها، هم برای پیشرفت فردی و هم برای توسعه معتدل ضروری است.دكتر صفیه شهریاری افشار می گوید: «برنامه عمل اجلاس قاهره با اهداف بلند مدت (سال ۲۰۱۵)، میان مدت (۲۰۰۹) و كوتاه مدت (۲۰۰۵) طراحی و ارائه و كشورها ملزم به اجرای برنامه عمل شدند. همچنین مقرر شد هر پنج سال یك بار، روند اجرایی برنامه عمل در كشورهای مختلف پایش و ارزشیابی شود.»

تنظیم خانواده، اصلی فراموش شده

دیرزمانی از وقتی نمی گذرد كه داشتن حداقل سه فرزند به الگوی رایج در اغلب خانواده های ایرانی تبدیل شده بود. مریم شرفی كه در حال حاضر مدیر یك دبیرستان دخترانه است، خود از همین الگو تبعیت كرده است: «ما انقلابی ارزشی كرده بودیم و گمان می كردیم برای حفظ آن و غلبه بر مشكلات و ساختن كشور به نیروی انسانی زیاد احتیاج داریم. آنچه آن زمان نمی دانستیم، این بود كه حتی در برنامه های توسعه جهانی نیز صرفاً داشتن نیروی انسانی بیشتر برای پیشبرد اهداف توسعه اجتماعی، اقتصادی كافی نیست، بلكه این نیروی انسانی سالم و توانمند است كه با تكیه بر منابع طبیعی و خدادادی قادر است موفقیت را برای یك كشور تضمین كند.»تنظیم خانواده و بهداشت باروری در واقع از آن رو مورد توجه كشورهاست كه عدم توجه به آن تبعاتی نظیر بهم خوردن تعادل موجود در تعداد مردان و زنان در معرض ازدواج، افزایش فاصله سن بلوغ و سن ازدواج، افزایش باروری های ناخواسته و امكان افزایش سقط جنین، خطر افزایش بیماری های مقاربتی و بویژه اچ.آی.وی (ایدز) را در پی خواهد داشت. به همین دلیل است كه در حال حاضر تغییر عمده ای در طرز فكر و برخورد مردم دنیا و رؤسای كشورها با مقوله بهداشت باروری، تنظیم خانواده و رشد جمعیت رخ داده كه نقطه عطف آن برگزاری اجلاس قاهره و ملزم شدن دولت ها به اجرای مصوبات این اجلاس است.اما معصومه راغبی، مسؤول انجمن تنظیم خانواده كشور می گوید: «متأسفانه ۱۰ سال بعد از اجلاس قاهره، برداشت ها این بود كه مسائل مربوط به بهداشت باروری، عدالت جنسیتی، حق كنترل باروری و... همچنان از ده سال قبل به این طرف در تمام دنیا حل نشده باقی مانده، ضمن آنكه مشكلات دیگری هم به آنها اضافه شده است، از جمله بیماری ایدز.»سال ۲۰۰۰ رهبران ۱۸۹ كشور دنیا در سازمان ملل دور هم جمع شدند تا در مورد راه های مبارزه با فقر، گرسنگی، بی سوادی، بیماری، تبعیض علیه زنان و تخریب محیط زیست برای هزاره جدید بحث و تبادل نظر كنند.به گفته معصومه راغبی، مسؤول انجمن تنظیم خانواده «دولت های شركت كننده در اجلاس توسعه هزاره اهداف هشت گانه ای را شامل محو گرسنگی و فقر شدید، دسترسی همگانی به آموزش ابتدایی، ارتقای برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان، كاهش مرگ و میر كودكان، پیشرفت سلامت مادران، مبارزه با HIV (ایدز)، مالاریا و سایر بیماری ها، تضمین پایداری محیط زیست و گسترش مشاركت جهانی برای توسعه تعیین كرده و دولت ها موظف به اجرای این برنامه ها تا سال ۲۰۱۵ شدند. در واقع اهداف توسعه هزاره را نمی توان جدا از اهداف مشخص شده در اجلاس قاهره محقق ساخت و این موضوع نشان دهنده اهتمام جهانی و توجه به مسائل جمعیت و بهداشت باروری است كه مقولات از تولد تا مرگ در همه سنین و در هر دو جنس بدون اختصاص داشتن به زمانی خاص را در بر می گیرد.»

همپای استانداردهای جهانی

استفاده از قرص و بستن لوله ها بالاترین میزان مصرف را در میان روش های پیشگیری از بارداری در كشور دارد. بعد از شروع به اجرای برنامه تنظیم خانواده در كشور، ایران از دیدگاه صندوق جمعیت توانسته استانداردهای پایه اجلاس قاهره را در مرگ و میر مادران (۳۷ در هر صد هزار تولد زنده) مرگ و میر نوزادان (۲۸ الی ۳۲ در هزار)، پوشش تنظیم خانواده و میزان مصرف انواع وسایل پیشگیری از بارداری (۵۵ درصد روش های مدرن و ۷۶ درصد كلی) و امید به زندگی در هر دو جنس (۷۰ سال) به دست آورد.اجرای برنامه های تنظیم خانواده در كشور سبب شد كه در حال حاضر رشد جمعیتی ۱‎/۲% و میزان باروری كلی ۲‎/۱ باشد. جمعیت زیر ۱۵ ساله كشور كه در سال ۱۳۶۵ ، ۴۵ درصد كل جمعیت را تشكیل می داد به ۳۰ درصد كاهش پیدا كرده و این احتمال نیز وجود دارد كه در سال های آینده به ۲۰ درصد برسد. همچنین در دوره ده ساله بعد از اجلاس قاهره (سال ۷۳ تا ۸۳) تعداد كلی دانش آموزان ابتدایی ایران با اعمال برنامه تنظیم خانواده از ۱۰ میلیون به ۷ میلیون و پوشش ابتدایی و راهنمایی به ترتیب از ۹۶ به ۹۸ درصد و ۶۴ به ۷۵ درصد رسیده است.معصومه راغبی، مسؤول انجمن تنظیم خانواده كشور می گوید: «ایران در رسیدن به استانداردهای حداقل اجلاس قاهره موفق بوده، هر چند این موفقیت با میزان محدود مشاركت در برنامه های جمعیت و بهداشت باروری در طی دهه اخیر به دست آمده، اما مسائل روزافزون بهداشت باروری و جنسیت (بهداشت باروری و جنسی نوجوانان، خشونت جنسیتی، حقوق باروری) و پرداختن به این موارد نیازمند تلاش های جامعه مدنی، رسانه ها و فعالان و برنامه ریزان بهداشتی كشور است. به عنوان تنها N.G.O كه به طور تخصصی روی این مسأله كار می كنیم، سعی داریم با كمك رسانه ها موضوع بهداشت باروری را به مسأله ای ملموس برای خانواده ها تبدیل كرده و در راستای رسیدن به اهداف اجلاس قاهره و توسعه هزاره از مشاركت عمومی مردم و مسؤولان بهره ببریم.»فكر كردن به گذشته برای زهرا با دریغ و حسرت بسیار همراه است. او البته به خاطر وجود پنج فرزندش شكرگزار است، اما انكار نمی كند كه حد آرزوهایش همیشه داشتن دو فرزند بوده است تا می توانست برای آنها زندگی بهتری فراهم كند. زهرا فراموش نمی كند كه اولین سفارشی كه به هنگام ازدواج تك تك فزرندانش به آنها بدهد، این باشد كه هرگز راهی كه او رفت را طی نكنند.در حال حاضر، كودكان متولد شده در دهه ۱۳۶۰ در سنین باروری قرار دارند و بخش متراكم هرم جمعیتی را تشكیل می دهند و بسته به آنكه نه فقط نیازهای بهداشت باروری آنها، بلكه نیازهای آموزشی، اشتغال، مسكن، تأمین اجتماعی و به طور كلی حقوق بشری آنها چگونه برآورده خواهند شد، ایران یا موفق به ارتقای رتبه توسعه خود به سطح بالاتر خواهد شد و یا با انفجار جمعیتی دیگری روبرو می شود. اما به گفته معصومه راغبی، مسؤول انجمن تنظیم خانواده، ایران آمادگی روبرویی با انفجار جمعیتی دیگری ندارد و تنها راه حل در شرایط فعلی، تخصیص منابع و مشاركت بیشتر به برنامه كشوری تنظیم خانواده است.

فاطمه امیری