حقوق از منظر امام علی علیه السلام

علمای اسلام معتقدند که هیچ مسئله ای بعد از توحید به اهمیت حق و عدل نمی رسد همانطوری که مسئله توحید در تمام اعتقادات دینی و اخلاقی مسلمانان ریشه دارد ادای حقوق دیگران نیز از آنچنان اهمیتی برخوردار است که بعد از اعتقاد به یگانگی خدا چیزی به پای آن نمی رسد و در تمام شئون اجتماعی مسلمین جایگاه مخصوصی دارد در این مقاله انواع حق از نگاه مولا علی علیه السلام بررسی شده است

علمای اسلام معتقدند که هیچ مسئله ای بعد از توحید به اهمیت حق و عدل نمی رسد همانطوری که مسئله توحید در تمام اعتقادات دینی و اخلاقی مسلمانان ریشه دارد ادای حقوق دیگران نیز از آنچنان اهمیتی برخوردار است که بعد از اعتقاد به یگانگی خدا چیزی به پای آن نمی رسد و در تمام شئون اجتماعی مسلمین جایگاه مخصوصی دارد. در این مقاله انواع حق از نگاه مولا علی علیه السلام بررسی شده است.

●حق الناس

حضرت علی علیه السلام در اهمیت حقوق مردم می فرماید:

سوگند به خدا اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان (خار سه شعبه و گزنده) به سر ببرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان خدا ستم نموده، و به ناحق چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم.(۱)

حضرت علی علیه السلام در اهمیت حقوق مردم می فرماید:

سوگند به خدا اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان (خار سه شعبه و گزنده) به سر ببرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان خدا ستم نموده، و به ناحق چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم.

آیا این سخنان گهربار، به مسئولین جوامع اسلامی و امت اسلام برای همیشه هشدار نمی دهد؟ بسیارند کسانی که ادعای دینداری می کنند ولی بی میل نیستند که از راه های نامشروع و تعدی به حقوق این و آن، به مطلوب خود دست یابند چنانکه بعضی از این افراد، به آن امام بزرگوار پیشنهاد می کردند حال که حکومت اسلامی به دست شما رسیده چه اشکال دارد که از هر راهی به اهداف خود دست یابید؟! ولی آن حضرت در جواب آنها می فرماید: آیا به من دستورمی دهید که برای پیروی از جور و ستم و رفتار ناحق درباره امت اسلامی که بر آنها ولایت دارم استفاده کنم؟ به خدا قسم تا عمر دارم و تا شب و روز از پی هم می آیند و ستارگان یکی پس از دیگری طلوع و غروب می کنند هرگز چنین کاری نخواهم کرد.(۲)

●اهمیت حق و عدل

در تفسیر قرآن کریم آورده اند: روزی دو کودک خردسال هر کدام خطی نوشته و به حضور امام حسن مجتبی علیه السلام شرفیاب شدند و از آن جناب خواستند که بهترین خط را انتخاب نماید. در این موقع امام علی علیه السلام ناظر این صحنه بود به فرزند خود امام مجتبی علیه السلام فرمود: پسرم نگاه کن که چگونه داوری خواهی کرد و حق را به صاحب حق خواهی داد زیرا این یک قصاوت است و خداوند تعالی در روز قیامت، از چگونگی آن از تو سوال خواهد کرد. (۳) می بینیم برای مسئله ای به این کوچکی که از دید ما شاید آنقدر کم اهمیت است که قابل ذکر نیست، حضرت امام علی علیه السلام تا آنجا به این مسئله اهمیت می دهد که به فرزندش چنین اخطار می کند.

●احترام به حقوق مردم

حضرت علی علیه السلام در سال ۳۶ هجری حکومت اسلام را به دست گرفت. در نهج البلاغه آمده است که آن حضرت به مامور جمع آوری مالیات در مورد مراعات حقوق مردم اینگونه سفارش فرموده است: در مسیر راه، هیچ مسلمانی را نترسان یا با زور و قلدری از زمین او عبور نکن. و افزون تر از حقوق الهی از او مگیر، و هر گاه به قبیله ای رسیدی در کنار آبشان فرود آی و وارد خانه کسی از آنها مشو... تا آنجا که فرمود: پس به آنها سلام کن، و در سلام و مهربانی کوتاهی نکن سپس می گویی: ای بندگان خدا مرا ولی خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده، تا حق خدا را که در اموال شما است تحویل گیرم، آیا در اموال شما حقی است که به نماینده او بپردازید؟

چون برادرت از تو جدا شود تو پیوند دوستی را برقرار کن، اگر او روی برگرداند تو مهربانی کن، و چون بخل ورزد تو بخشنده باش، هنگامی که او دوری می گزیند تو نزدیک شو، و چون او سخت می گیرد تو آسان گیر... تا آنجا که می فرماید: چنانچه گویی بنده او هستی، و مثل این که او صاحب نعمت تو باشد.

اگر کسی گفت: نه، دیگر به او مراجعه نکن، و اگر کسی پاسخ داد آری، همراهش برو بدون این که او را بترسانی، یا تهدید کنی،... تا آنجا که فرمود:

و اگر دارای گوسفند یا شتری بود، بدون اجازه اش داخل مشو که اکثر اموال از آن او است، آنگاه که داخل شدی مانند اشخاص سلطه گر و سخت گیر رفتار مکن. در کجای دنیا سراغ دارید که زمامداری در اوج قدرت، نسبت به مردم اینگونه سفارش کند؟ (۴)

●حقوق دوستان

گاهی پیش می آید که دو نفر دوست که سال ها با هم در کمال صمیمیت و مهربانی زیسته اند و تحمل یکدیگر را در گرفتاری ها داشته اند ولی به خاطر اندک چیزی با یکدیگر قهر نموده و از هم جدا شده اند، و شیطان هم با دسیسه های اهریمنی خود پیوند دوباره آنها را ناممکن ساخته است. امیرالمومنین علیه السلام درباره ایجاد رابطه بین دو دوست، با بیان گهربار خود به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می فرماید: چون برادرت از تو جدا شود تو پیوند دوستی را برقرار کن، اگر او روی برگرداند تو مهربانی کن، و چون بخل ورزد تو بخشنده باش، هنگامی که او دوری می گزیند تو نزدیک شو، و چون او سخت می گیرد تو آسان گیر... تا آنجا که می فرماید: چنانچه گویی بنده او هستی، و مثل این که او صاحب نعمت تو باشد. (۵)

●رعایت حقوق و حدود دوستی

مهربانی و گذشت هر چند بسیار عالی است اما باید بدانیم که در همه جا کاربرد ندارد بلکه در جایش ارزشمند است، همان طوری که خشم وغضب نیز جایگاه خودش را دارد اگر در جایی که نباید اعمال شود به کار رود به قول معروف به جای این که ابرو را درست کند چشم را کور می نماید سعدی می گوید:

تواضع گرچه محبوب است و اجر بیکران دارد نشاید کرد با هر کس که هیبت را زیان دارد

حضرت امیرالمومنین در نهج البلاغه می فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خود مقدم قرار داده است، پس هر کس که برای اداء حقوق بندگان خدا قیام کند، در حقیقت، این عمل، او را به ادای حقوق الهی می کشاند.

به همین دلیل حضرت علی علیه السلام بعد از آن رهنمود بسیار زیبا به فرزند ارجمندش، امام مجتبی علیه السلام در رعایت حقوق دوستان، برای این که حدود و مرز محبت ها را نسبت به برادران دینی و دوستان معین کند بلافاصله به دنبال آن سخنان، می فرماید: مبادا دستورات یاد شده را با انسان هایی که سزاوار آن نیستند انجام دهی، یا دوستی و گذشت را در غیر موضعش به کار ببری ... تا آنجا که فرمود:

با آن کس که با تو درشتی کرده، به نرمی رفتار کن که امید است به زودی در برابر تو نرم شود.

●حقوق برادری

آن حضرت در شناخت دقیق حقوق برادری می فرماید:

دوست، دوست نمی شود مگر آن که حقوق برادرش را در سه جا محفوظ نگه دارد: در فقر و گرفتاری و در نبود او، و همچنین بعد از وفات او. (۶) و منظور از "نبود او" یعنی همینطور که در حضورش از او دفاع می کند در نبودش نیز از حقوق وی دفاع نماید.

●حقوق متقابل پدر و مادر

آن امام بزرگوار در نهج البلاغه می فرماید: همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند، حقی است. حق پدر بر فرزند، این است که: پدرش را در تمام دستوراتش به غیر از معصیت خدا اطاعت نماید. و حق فرزند بر پدر این است که: نام نیکو برای او بگذارد، خوب تربیتش کند، و به او قرآن بیاموزد. (۷)

راستی اگر مسلمانان به این دستورالعمل های سعادت آفرین اسلام که از زبان امام معصوم تراوش کرده عمل کنند، و به حقوق هم احترام بگذارند، آیا جامعه اسلامی ما بهتر از این نخواهد بود؟

پی نوشت ها:

۱- نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.

۲- نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶.

۳- تفسیر مجمع البیان؛ ج ۳. ۶۴.

۴- نهج البلاغه، نامه ۲۵.

۵- نهج البلاغه، نامه ۱.

۶- نهج البلاغه، حکمت ۱۳۴.

۷- نهج البلاغه، حکمت ۳۹۹.

۸- نهج البلاغه، خطبه ۳۴.

۹- نهج البلاغه، خطبه ۱۶۷.

۱۰- غررالحکم، به نقل از میزان الحکمه، ج۲/۴۸۰.

۱۱- بحار، ج ۷۷/۷۶.

۱۲- نهج البلاغه، نامه ۵۰.

۱۳- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ۵۶۹.

---