ذخایر گاز و سند چشم انداز

نگاه دکتر نرسی قربان, مدیر عامل شرکت نارکنگان و عضو هیأت تحریریه ماهنامه «اقتصاد ایران»

منابع داخلی و خارجی، ذخایر گاز کشور را حدود ۳۰ تریلیون متر مکعب برآورد می نمایند که حدود ۱۰ تریلیون آن در خشکی و ۲۰ تریلیون آن در مناطق دریایی قرار دارند. بعضی کارشناسان معتقدند این میزان، کف ذخایر گاز کشور است و اگر به جِدّ برای پیدا کردن منابع جدید اقدام کنیم، ذخایر گاز ایران به مراتب بیش از ۳۰ تریلیون متر مکعب خواهند بود. به علاوه، تولید متوسط گاز در سال ۸۶ حدود ۳۵۵ میلیون متر مکعب در روز (۱۲۹ میلیارد متر مکعب در سال) بوده است. همچنین با فعال شدن فازهای ۶ تا ۱۰ پارس جنوبی، متوسط تولید گاز در سال ۸۹ به حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در روز (حدود ۱۸۰ میلیارد متر مکعب در سال) خواهد رسید.

اما آیا این ارقام، حد و حدود کشوری با رتبه دوم ذخایر گازی جهان است؟ اگر بتوانیم تولید گاز ایران را در ۱۵ سال آینده از ۱۸۰ میلیارد متر مکعب در سال به ۶۰۰ میلیارد متر مکعب برسانیم، از سال ۸۹ تا ۱۴۰۴ (افق چشم انداز)، جمعاً حدود ۶ تریلیون متر مکعب تولید گاز خواهیم داشت که کمتر از یک پنجم ذخایر فعلی ما می باشد. گفتنی است ذخایر فعلی کشور، کفاف تولید در این سطح را تا سال ۱۴۴۵ (۲۰۶۶ میلادی) خواهد داد. بسیاری از کارشناسان انرژی معتقدند که در ۳۰ سال آینده، تکنولوژی استفاده از منابع تجدیدپذیر به قدری پیشرفت خواهد داشت که بازار انرژی های فسیلی را تحت تأثیر قرار می دهد و گاز را با انواع دیگر انرژی در دراز مدت جایگزین می نماید (همان طور که ذغال سنگ در قرن بیستم با رشد استفاده از نفت و گاز، اهمیت خود را از دست داد). از این رو، گاز را می توانیم به کار گیریم تا از منافع آن، نسل های بعدی ایران بتوانند سرمایه ها و فن آوری های لازم را به دست آورده و مزیت اقتصادی نسبی خود را که اکنون منابع خداداد نفت و گاز است، به مزیت های نسبی دیگر تبدیل نمایند.

● مصارف گاز طبیعی

از کل مصرف ۱۲۹ میلیارد متر مکعبی گاز در سال ۸۶ مقدار ۸/۷۴ میلیارد متر مکعب (۵۸ درصد) به مصارف خانگی، تجاری و عمومی، صنعت، حمل و نقل، کشاورزی و پتروشیمی (سوخت و خوراک) اختصاص یافته است. همچنین ۴۲ درصد کل تولید گاز (۵/۴۸ میلیارد متر مکعب) در بخش انرژی کشور مصرف گردیده که به ترتیب، شامل نیروگاه ها، پالایشگاه های نفت، سوخت ایستگاه های تقویت و پالایشگاه های گاز و سوخت توربین ها بوده است. رقمی معادل ۷/۵ میلیارد متر مکعب هم به صادرات اختصاص یافته است. بیشترین مصرف گاز در بخش انرژی نیز مربوط به نیروگاه های کشور بوده که به ۳۷ میلیارد متر مکعب و یا حدود ۳۰ درصد کل مصرف گاز کشور رسیده است.

اگر تولید گاز در افق چشم انداز به ۶۰۰ میلیارد متر مکعب برسد، ایران می تواند از این گاز برای استفاده به شرح ذیل بهره مند شود:

۱) مصرف خانگی و تجاری: طبق آمار منتشره، مصرف گاز در این بخش ها در سال ۸۶ حدود ۴۶ میلیارد متر مکعب بوده است که در سال ۸۹ احتمالاً به حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب می رسد. سیاست های کلی نظام برای بهینه سازی مصرف گاز، صرفه جویی و افزایش قیمت می توانند در پایین آوردن ضریب افزایش مصرف بسیار مؤثر باشند. مقدار گاز مورد نیاز این بخش در افق چشم انداز حدود ۹/۱ تریلیون متر مکعب خواهد بود.

۲) تولید برق: مصرف گاز در نیروگاه های کشور در سال ۸۶ نزدیک به ۳۷ میلیارد متر مکعب بوده است که در سال ۸۹ احتمالاً به حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب خواهد رسید. گاز مورد نیاز این بخش در افق چشم انداز به حدود یک تریلیون متر مکعب می رسد.

۳) بخش صنعت: مصرف گاز در بخش صنعت در سال ۸۶ با در نظر گرفتن خوراک و سوخت واحدهای پتروشیمی، حدود ۶/۲۷ میلیارد متر مکعب (۴/۲۲ درصد کل مصرف گاز در کشور) بوده که این رقم در سال ۸۹ به ۳۵ میلیارد متر مکعب خواهد رسید. برای رسیدن به اهداف چشم انداز، مصرف گاز برای خوراک و سوخت در ۱۵ سال آینده باید به طور متوسط ۱۵ درصد در سال رشد داشته باشد و به حدود ۲ تریلیون متر مکعب برسد. در این صورت، ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فولاد، سیمان و فرآورده های پتروشیمی در جهان خواهد بود و استفاده از گاز برای ایجاد ارزش افزوده که در سند چشم انداز بدان اشاره گردیده است، محقق خواهد شد.

۴) تزریق گاز به چاه های نفتی: تزریق گاز به میادین نفتی در سال ۸۶ حدود ۸۸ میلیون متر مکعب در روز بوده است که این رقم در سال ۸۹ به بیش از ۱۵۰ میلیون متر مکعب در روز خواهد رسید. نیاز به گاز برای تزریق تا سال ۱۴۰۴ حدود یک تریلیون متر مکعب خواهد بود که از این مقدار، حدود ۸۰ درصد به صورت گازهای همراه با نفت دوباره به دست خواهد آمد.

۵) صادرات گاز: سند چشم انداز، خام فروشی گاز را منع نموده است و به دست آوردن ارزش افزوده از گاز را که منجر به اشتغال، آبادانی و توسعه می گردد، در اولویت قرار داده است. ارقام فوق نشان می دهند که در افق چشم انداز، امکان صادرات محدود خواهد بود. اگر امکان رسیدن به تولید گاز حدود ۶۰۰ میلیارد متر مکعب در سال به سرعت محقق گردد، می توانیم از ۸ سال دیگر به طور متوسط سالانه ۳۰ تا ۶۰ میلیارد متر مکعب صادرات گاز داشته باشیم که مقصد اصلی آن ترکیه، اروپا و شبه قاره هند خواهد بود. صادرات وقتی می تواند بصورت جدّی پیگیری شود که رشد مصارف خانگی و تجاری گاز کاهش چشم گیری داشته باشد و به نیاز گاز برای ایجاد صنایع گازبر و تزریق به حوزه های نفتی خللی وارد نیاید.

● مسؤولیت سپاری به شرکت ملی گاز

در چنین شرایطی، تولید هر چه بیشتر گاز اولویت اول ایران و صادرات آن - بالاخص به صورت گاز مایع - از کمترین اولویت برخوردار است. برای رسیدن به هدف تولید گاز، ساختار موجود باید تغییر یابد و تنها شرکت ملی گاز عهده دار تولید، پالایش، انتقال و صادرات گاز گردد. از سوی دیگر، قراردادهای مناسب باید جایگزین قرارداد بیع متقابل که مبنای فعلی مشارکت برای تولید است گردند. قیمت گاز برای رسیدن به اهداف چشم انداز باید به گونه ای تعیین گردد که صرفه جویی را در بخش خانگی و تجاری به دنبال داشته باشد و جلب سرمایه گذاری و رقابت تولیدات صنایع گازبر را تضمین نماید. قیمت گذاری فعلی که بر مبنای ۶۵ درصد قیمت صادراتی گاز و به صورت یکسان برای بخش های خانگی و صنعتی تصویب گردیده است، ما را از اهداف چشم انداز دور می کند.