از سوگ سیاوش تا تکیه دولت

تعزیه مجمعی که از رضاخان و سینما زخم خورد

مردانی با لباس‌های سرخ و سبز با شمشیر و سپر و کلاه‌خود؛ در میان حلقه‌ای از انبوه آدم‌ها و پس زمینه‌ای از صدای شیپور و طبل، مردانی که رجز می‌خوانند و شمشیر می‌چرخانند و مردمی که ساعت‌ها ایستاده و نشسته پای دیدن این نمایش‌ می‌مانند. این‌ها تصاویری از آیینی چند صد ساله است که ذهن تک تک مردم ایران با آن اشناست؛.

اینها تصاویری از آیینی خاطره‌انگیز است که از کنار هم چیدن آنها ذهن انسان ایرانی به خاطراتی بر‌می گردد که در آن نامی پر از خاطره و رنگ و هیاهو حک شده است؛ تعزیه.

تعزیه (یا تعزیت) در لغت به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته،است؛ اما مفهوم تعزیه در ذهن ایرانی بسیار فراتر از این‌هاست و تاریخچه‌ای پر فراز و نشیب از برگزاری آیینی مذهبی برای سوگواری در رسای امامان شیعه بویژه حضرت امام حسین (ع) را در بر‌می‌گیرد.

● تعزیه کی و از کجا آمده است؟

آنچه امروز ما به نام تعزیه می‌شناسیم و تنها در ایام محرم و برای سوگواری واقعه عاشورا برپا می شود؛ در شکل و محتوا اندکی با آنچه در تاریخ به عنوان تعزیه از آن یاد شده تفاوت دارد.

درباره تاریخ پیدایش تعزیه باید گفت که تاریخچه تولد این آیین به صورت دقیق پیدا نیست. "محمد امین کلاته" در یادداشتی تحت عنوان «کهن‌ترین سوگواری مذهبی» که به روز دهم آذر سال ۱۳۹۰ در روزنامه تهران امروز چاپ شد، می‌گوید: "تاریخ پیدایش تعزیه مشخص نیست عده ای بر این باورند که تعزیه نوعی نمایش آیینی است که ریشه ایرانی دارد و پاگیری آن به روزگاران قبل از ورود اسلام به ایران برمی‌گردد و از سوگ سه هزارساله سیاوش که در میان مردم زرتشتی رواج داشته، الگو برداری شده است و برخی دیگر با استناد به گزارش‌هایی پیدایش آن را مشخصاً از ایران بعد از اسلام و مستقیماً از ماجرای کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش می‌دانند."

"عنایت الله شهیدی" و "علی بلوکباشی" مولفان کتاب «پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی از آغاز تا آخر دورهٔ قاجار» پیشینه پیدایش آیین تعزیه را به روزگارانی قدیم‌تر از سوگ سیاوش مربوط می‌دانند و معتقدند که تاریخ آغاز تعزیه را باید در آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران جست و جو کرد.

● میراث آل بویه

با وجود اینکه بر سر مبنای تاریخی آغاز تعزیه اختلاف نظر وجود دارد باید تأکید کرد که آنچه امروز از مراسم آیینی تعزیه خوانی در ذهن ما وجود دارد تداوم همان سنتی است که بعد از واقعه عاشورا برای سوگواری شهیدان کربلا از سوی دوستداران آل علی‌(ع) در آشکار و نهان در عراق، ایران و برخی از مناطق شیعه‌نشین دیگر انجام می‌گرفت؛ چنان‌که «ابوحنیفه دینوری»، ادیب، دانشمند و تاریخ نگار عرب، در کتاب خود از سوگواری برای خاندان علی (ع) در روزگار امویان خبر می‌دهد.

آنچنان که محمد امین کلاته اشاره می‌کند شکل رسمی‌ و آشکار سوگواری از طریق تعزیه‌خوانی، به روایت "ابن اثیر"، برای نخستین بار در زمان حکمرانی دودمان آل بویه انجام شد. این سوگواری به گونه‌ای بود که "معزالدوله احمد بن بویه" در دهم محرم سال ۳۵۲ هجری قمری در بغداد به مردم دستور داد که برای سوگواری، دکان‌هایشان را ببندند و بازار‌ها را تعطیل کنند. نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند.

از آنچه در روایت‌های تاریخی آمده است می‌توان استنباط کرد که تعزیه در دوره صفویه به علت گسترش مذهب شیعه در ایران و انتخاب این مذهب به عنوان مذهب رسمی کشور، تبدیل به مجمعی تأثیر گذار در جامعه شده است؛ به‌گونه‌ای که حتی در برخی مواردشاهان صفوی برای ایجاد انسجام اجتماعی و متحد ساختن مردم در برابر دشمنانشان دستور به اجرای گسترده این آیین می‌داده‌اند.

● تعزیه؛ اوج گرفتن به عصر قاجار، ممنوعیت به وقت پهلوی

تعزیه که در فاصله چند صد ساله حکومت آل بویه تا زمامداری قاجار در ایران رفته رفته تبدیل به یکی از مهمترین مراسم آیینی مردم ایران شده بود و عناصر مربوط به متن و حاشیه آن روز بروز بیشتر رشد کرده بود؛ در دوره ناصرالدین شاه قاجار به اوج خود رسید و شرایط برای برگزاری این آیین تا آنجا پیشرفت که امروز تاریخ‌نگاران از آن برهه بعنوان عصر طلایی تعزیه یاد می‌کنند.

ساخت چندین تکیه به دستور شاه قاجار باعث شده بود تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسرا‌ها، بازار‌ها و گاهی منازل شخصی اجرا می‌شد، اینک در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها به اجرا درآید. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجری قمری ساخته شد. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد.

روزگار طلایی تعزیه که رفته رفته تبدیل به مهمترین محل تجمع مردم می شد دیری نپایید و با قدرت گرفتن رضاخان میر پنج به رکودی اجباری کشانده شد. رضاخان در سال‌های آغازین قدرت گرفتن خود به دلیل واهمه‌ای که از ظرفیت مراسم آیینی تعزیه در کنار هم نشاندن مردم و تبدیل کردن آنان به جماعتی یک دست و یک صدا داشت رفته رفته به فکر تعطیلی تعزیه افتاد؛ چنانکه اجرای تعزیه رفته رفته ممنوع اعلام شد و تعزیه که روزگاری نه چندان دور دوران طلایی خود را می‌گذراند پا به دوران افول خود گذاشت.

● شهریور ۱۳۲۰؛ تولد دوباره تعزیه‌ای که دیگر هیچ‌وقت قد علم نکرد

بعد از اشغال ایران از سوی متفقین و تبعید رضاخان از ایران پس از شهریور ۱۳۲۰ تعزیه بار دیگر سر برآورد و ممنوعیت اجرای آن برطرف شد، اما با تغییراتی که در فضای رسانه‌ها بوجود آمده بود و با سرگرمی‌های جدیدی که وارد فضای زندگی مردم شده بود، تعزیه دیگر نتوانست در برابر انواع این سرگرمی‌های جدید مثل سینما و تئا‌تر، موقعیت و عظمت پیشین خود را بازیابد.

امروز بعد از گذشت بیش از ۷۰ سال از تولد دوباره تعزیه بعد از دوران رکود و تعطیلی رضا شاهی، هنوز هم این آیین نتوانسته است خود را به روزگاری که در عصر ناصرالدین شاه داشت برساند و دیگر از آن ۳۰۰ تکیه و هیئت تهرانی که اسب‌های تعزیه‌خوانان در آن می چرخید خبری نیست؛ حتی با وجود اینکه جمعیت تهران امروز بیش از ۱۰۰ برابر دوره قاجار شده است.

مهدی جلیلی