ادیان و اهل کتاب از منظر قرآن و فقه

در این آیات از اهل کتاب به یهود, نصاری, مجوس و صابئین اشاره شده است

● اهل کتاب در قرآن

آیاتی که در قرآن ، نام اهل کتاب در آن برده شده است ، عبارتست از :

" ان الذین امنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون " ۱" کسانی که ( به پیامبر اسلام ) ایمان آورده‏اند ، و کسانی که به آئین یهود گرویدند و نصاری و صابئان [= پیروان یحیی‏] هر گاه به خدا و روز رستاخیز ایمان آورن ، و عمل صالح انجام دهند ، پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است ؛ و هیچ‏گونه ترس و اندوهی برای آنها نیست ."

" ان الذین امنوا و الذین هادوا و الصابئون و النصاری من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون "۲

" آنها که ایمان آورده‏اند و یهود و صابئان و مسیحیان ، هرگاه به خداوند یگانه و روز جزا ، ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند ، نه ترسی بر آنهاست ، و نه غمگین خواهند شد. "

" ان الذین امنوا و الذین هادوا و الصابئین و النصاری و المجوس و الذین اشرکوا ان الله یفصل بینهم یوم القیامة ان الله علی کل شی‏ء شهید " ۳

" مسلّماً کسانی که ایمان آورده‏اند، و یهود و صابئان و نصاری و مجوس و مشرکان ، خداوند ، در میان آنان روز قیامت داوری می‏کند ؛ ( و حق را از باطل جدا می‏سازد) ؛ خداوند بر هر چیز گواه (و از همه چیز آگاه) است . "

در این آیات از اهل کتاب به : یهود ، نصاری ، مجوس و صابئین اشاره شده است .

مجوسیان : معتقد به کتاب آسمانی و پیامبری زرتشت هستند ، و صابئان : مدعی اند که کتابی آسمانی دارند و معتقد به خدا، ملائکه، بهشت، جهنم و برخی از انبیا هستند .

سوال : ادیان شرقی چگونه اند؟

ادیان شرق آسیا احتمال می رود که از ادیان الهی و صاحب کتاب بوده اند که بعدها به انحراف کشانده شده اند ولی نمی توان با این احتمال چیزی را اثبات کرد اگر چه نفی آن هم معلوم نیست ، روایات ظاهراً به این مسأله اشاره ای

نداشته اند .

● جایگاه اهل کتاب نزد خداوند

همانطور که از آیات اول و دوم استنباط می شود اصول اساسی دین ، که می تواند هر انسانی را در پیشگاه خداوند ، مورد تایید و ماجور واقع کند ، ۳ ( سه ) اصل زیر است : ( دو اصل نظری و یک اصل عملی )

۱) ایمان بخدا

۲) ایمان به قیامت

۳) کردار شایسته ( عمل صالح )

خطاب صریح و روشن خداوند در آیات فوق اهل کتاب یعنی : مسلمانان ، یهودیان ، مسیحیان ، صائبین و مجوس می باشد که ضمن اینکه قول اجر و پاداش برای آنها داده است ، بلکه آنها را از هرگونه حزن و هراسی نیز در امان دانسته است .

● اعتبار احکام کتاب های اهل کتاب

با نگاهی اجمالی به آیات ۴۳ تا ۴۸ سوره مائده خداوند بصراحت موارد زیر را به پیامبر و مسلمانان و اهل کتاب گوشزد می کند

۱) قرآن کتاب های قبل از خود را تصدیق و تایید می کند.

۲) وقتی که یهود و نصاری کتاب های خود ، تورات و انجیل را در اختیار دارند چرا در رابطه با موضوعات و مسائل از تو ( ای پیامبر ) حکم می خواهند ؟

۳) حکم مسائلی که می پرسند ، در کتاب های آنها وجود دارد و پیامبران و علمای آنها نیز بر اساس همان کتاب خود حکم می کردند .

۴) هر کس بر اساس احکام نازل شده خدا حکم نکند کافر است .

۵) هر کدام از اهل کتاب دارای آئین و طریقه روشنی بوده که این واحد نبودن امت ها به اراده خداوند بوده که آنها را بیازماید و مسیر شناخت و شکوفایی بیشتر آنها را هموار کند .

● آیات ۴۳ تا ۴۸ سوره مائده

▪ و کیف یحکمونک و عندهم التوراة فیها حکم الله ثم یتولون من بعد ذلک و ما اولئک بالمؤمنین .( ۴۳ )

▪ انا انزلنا التوراة فیها هدی و نور یحکم بها النبیون الذین اسلموا للذین هادوا و الربانیون و الاحبار بما استحفظوا من کتاب الله و کانوا علیه شهداء فلا تخشوا الناس و اخشون و لا تشتروا بایاتی ثمنا قلیلا و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون .( ۴۴ )

▪ و کتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس و العین بالعین و الانف بالانف و الاذن بالاذن و السن بالسن و الجروح قصاص فمن تصدق به فهو کفارة له و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الظالمون. ( ۴۵ )

▪ و قفینا علی اثارهم بعیسی ابن مریم مصدقا لما بین یدیه من التوراة و اتیناه الانجیل فیه هدی و نور و مصدقا لما بین یدیه من التوراة و هدی و موعظة للمتقین . ( ۴۶ )

▪ و لیحکم اهل الانجیل بما انزل الله فیه و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الفاسقون . ( ۴۷ )

▪ و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه فاحکم بینهم بما انزل الله و لا تتبع اهواءهم عما جاءک من الحق لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا و لو شاء الله لجعلکم امة واحدة و لکن لیبلوکم فی ما اتاکم فاستبقوا الخیرات الی الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم فیه تختلفون . ( ۴۸ )

▪ چگونه تو را به داوری می‏طلبند و درخواست حکم می کنند ؟! در حالی که تورات نزد ایشان است ؛ و در آن ، حکم خدا هست .( وانگهی ) پس از داوری‏خواستن از حکم تو ، (چرا) روی می گردانند ؟! آنها مؤمن نیستند.( ۴۳ )

▪ما تورات را نازل کردیم در حالی که در آن ، هدایت و نور بود ؛ و پیامبران ، که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند، با آن برای یهود حکم می‏کردند ؛ و (همچنین ) علما و دانشمندان به این کتاب که به آنها سپرده شده و بر آن گواه بودند، داوری می‏نمودند . بنابر این ، (بخاطر داوری بر طبق آیات الهی ،) از مردم نهراسید ! و از من بترسید ! و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید ! و آنها که به احکامی که خدا نازل کرده حکم نمی‏کنند ، کافرند . ( ۴۴ )

▪ و بر آنها [= بنی اسرائیل‏] در آن [= تورات‏] ، مقرر داشتیم که جان در مقابل جان ، و چشم در مقابل چشم ، و بینی در برابر بینی ، و گوش در مقابل گوش ، و دندان در برابر دندان می‏باشد ؛ و هر زخمی، قصاص دارد ؛ و اگر کسی آن را ببخشد ( و از قصاص ، صرف‏نظر کند ) ، کفاره ( گناهان ) او محسوب می‏شود ؛ و هر کس به احکامی که خدا نازل کرده حکم نکند ، ستمگر است. ( ۴۵ )

▪ و بدنبال آنها [= پیامبران پیشین‏] ، عیسی بن مریم را فرستادیم در حالی که کتاب تورات را که پیش از او فرستاده شده بود تصدیق داشت ؛ و انجیل را به او دادیم که در آن ، هدایت و نور بود ؛ و ( این کتاب آسمانی نیز ) تورات را ، که قبل از آن بود ، تصدیق می‏کرد ؛ و هدایت و موعظه‏ای برای پرهیزگاران بود . ( ۴۶ )

▪اهل انجیل [= پیروان مسیح‏] نیز باید به آنچه خداوند در آن نازل کرده حکم کنند ! و کسانی که بر طبق آنچه خدا نازل کرده حکم نمی‏کنند ، فاسقند . ( ۴۷ )

▪ و این کتاب [= قرآن‏] را به حق بر تو نازل کردیم ، در حالی که کتب پیشین را تصدیق می‏کند ، و حافظ و نگاهبان آنهاست ؛ پس بر طبق احکامی که خدا نازل کرده ، در میان آنها حکم کن ! از هوی و هوسهای آنان پیروی نکن ! و از احکام الهی ، روی مگردان ! ما برای هر کدام از شما ، آیین و شریعت و طریقه روشنی قرار دادیم ؛ و اگر خدا می‏خواست ، همه شما را امت واحدی قرار می‏داد ؛ ولی خدا می‏خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید ؛ ( و استعدادهای مختلف شما را پرورش دهد ) . پس در نیکیها بر یکدیگر سبقت جویید ! بازگشت همه شما، به سوی خداست ؛ سپس از آنچه در آن اختلاف می‏کردید ؛ به شما خبر خواهد داد . ( ۴۸ )

بنابراین بر اساس آیات فوق و توضیحات زیر ، اگر پیروان هر کدام از ادیان الهی بر اساس احکام الهی کتاب های خود عمل کنند مورد تایید بوده و نه تنها عتاب نخواهند شد که به بهشت خداوندی نیز خواهند رفت : ۶

۱) از آنجا که سوره مائده در بین ۱۱۴ سوره نازل شده قرآن ، ۱۱۳مین سوره ای است که به پیامبر نازل شده پس متوجه می شویم که دستاوردهای آیات فوق در اواخر دوره ۲۳ ساله رسالت پیامبر به او ابلاغ شده و ناسخی برای آنها نیامده است .

۲) در آیه ۴۵ از بین آیات فوق ، یکسری احکام قصاص در کتاب تورات مطرح شده که با احکام قصاص در قرآن همخوانی داشته و به همین دلیل ، خداوند امر به عمل کردن پیروان آن کتب ، از دستورات موجود کتب خود می کند .

۳) دست کاری و یا تحریف در یکسری از موارد کتب آسمانی قبلی ، ماهیت پیام خداوند در آن کتب را عوض نمی کند.

۴) خمیر مایه و اصول همه ادیان یکی بوده و منظور خداوندی را از ارسال رسل که همان محقق کردن سه اصل مورد اشاره در اول مقاله می باشد را تامین می کند . همان طور که خداوند در آیه زیر می فرماید :

"و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون . " ۷" ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که : « معبودی جز من نیست ؛ پس تنها مرا پرستش کنید . » "

۵) با توجه به موارد فوق ، دین به هیچ وجه قابل نسخ و جایگزینی نیست .

۶) خداوند خود اراده کرده است که ؛ همه ی گروه های انسانی پیرو شرایع الهی ، باهم یگانه نباشند ؛ و آئین ها ی مختلف و متعدد را راه های روشن تلاش برای رسیدن به معرفت و نهایتا حقیقت الهی می داند . ۸

باور : " دینی بجز اسلام مقبول خداوند نیست ! " چه می شود ؟

خداوند در دو آیه زیر از قرآن کریم ، اسلام را به عنوان تنها دین مطلوب خود معرفی کرده است که معنی ظاهری آن دو آیه ، دین ها و شریعت های دیگر را غیر صحیح و بی اعتبار می گرداند :

۱) " ان الدین عند الله الاسلام " ۹

" همانا دین در نزد خدا ، اسلام است . "

۲) " و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه . " ۱۰

" کسی که جز اسلام را به عنوان دین خود بپذیرد ، از او پذیرفته نمی شود . "

لیکن با نگاهی به آیات دیگر قرآن که ذیلا آورده می شود ، و پیام های صریحی که در آن ها نهفته است ، نه تنها برداشت فوق تایید نمی شود ، بلکه اعتبار ادیان دیگر آن هم با همان عنوان اسلام تاکید و تایید گردیده است :

۱) " و وصی بها ابراهیم بنیه و یعقوب یا بنی ان الله اصطفی لکم الدین فلا تموتن الا و انتم مسلمون . " ۱۱

" توصیه کرد ابراهیم به فرزندان خویش و نوه اش یعقوب که : ای فرزندان من ، خداوند برای شما این دین را برگزید ، پس نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید . "

۲) ام کنتم شهداء اذ حضر یعقوب الموت اذ قال لبنیه ما تعبدون من بعدی قالوا نعبد الهک و اله ابائک ابراهیم و اسماعیل و اسحاق الها واحدا و نحن له مسلمون . " ۱۲

" آیا شما حضور داشتید و شاهد بودید که یعقوب در هنگامه ی مرگ خویش از فرزندانش پرسید : چه چیزی را پس از مرگ من می پرستید ؟ و آنان گفتند : خدای تو و پدران تو ، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می پرستیم ، خدایی یگانه و ما به او تسلیم شده ایم و مسلمانیم . "

۳) " ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما و ما کان من المشرکین . " ۱۳

" ابراهیم ، نه یهودی بود و نه مسیحی ، ولیکن موحدی خالص و مسلمان بود و هرگز از مشرکان نبود . "

۴) " و ما جعل علیکم فی الدین من حرج ملة ابیکم ابراهیم هو سماکم المسلمین من قبل .. " ۱۴

" خداوند برای شما در دین ، بیچارگی و سختی قرار نداده است ، این آئین پدر شما ابراهیم است ، خداوند شما را در کتابهای پیشین و در این کتاب آسمانی « مسلمان » نامید . "

بنابراین از نظر قرآن ، تمامی پیروان شرایع الهی ، حقیقتا مسلمان شمرده می شوند هرچند نام خود را « یهودی ، زرتشتی ، صابئی ، مسیحی ، یا چیز دیگری » بگذارند . ۱۵

لذا بر اساس مباحث فوق ، بایستی ، بین " دین و شریعت " تفکیک قائل شد .

دین : وجه مشترک بین تمام شرایع الهی بوده که بر اساس ۳ ( سه ) اصل " ایمان به وحدانیت خدا – ایمان به حقیقت معاد و عمل صالح " پایه ریزی گردیده ، و هدف خداوند در خلقت انسان و حقیقت پیام الهی در ارسال رسولان نیز ، در همین ۳ ( سه ) اصل نهفته است .

شریعت : مجموعه احکام و فروعی است که در هر دینی ، طریقت رسیدن به ۳ ( سه ) اصل فوق و راه کارهای عملیاتی کردن آنها را فراهم می کند .

و قطعا ، تفاوت ادیان مختلف ، در این بخش شریعت بوده و کامل تر بودن آنها نیز ، به همین بخش مربوط می شود .

● دین ، شریعت و مفهوم اسلام از منظر بزرگان

▪ علامه طباطبایی

" خداوند بندگان خود را جز به یک دین که همان اسلام و تسلیم در برابر اوست مکلف نساخته است ؛ اما آنان را برای رسیدن به این مقصد به راه‏های گوناگون وارد ساخته ، و سنت‏های مختلفی را مطابق استعدادهای متنوّعشان برای آنها درست کرده که همان شریعت‏های نوح ، ابراهیم ، موسی ، عیسی و محمد ـ علیهم السلام ـ است.

این حقیقتی است که از کنار هم نهادن آیاتی نظیر:

« ان الدین عندالله الاسلام - ۸- سوره آل عمران – ۱۹ »، « و من یتبع غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه - سوره آل عمران – ۸۵ »، « لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا – سوره مائده – ۴۸ » و « ثم جعلناک علی شریعة من الامر فاتبعها – سوره جاثیه – ۱۸ » حاصل می‏شود .

شریعت راهی است که برای هر یک از امت‏ها و پیامبرانی که بدان مبعوث شده‏اند آماده شده ، و اخصّ از دین است ...

دین به معنای یک قانون کلی و طریق عمومی الهی که برای تمام ملت‏ها و جوامع وضع شده و قوانین کلی حاکم بر آن نمی‏پذیرد ."

" یکی‌ از خواص‌ هدایت‌ الهی‌ افتادن‌ به‌ راه‌ مستقیم‌ و طریقی‌ است‌ که‌ انحراف‌ و اختلاف‌ در آن‌ نیست ، و آن‌ همانا دین‌ اوست‌ که‌ نه‌ معارف‌ اصولی‌ و شرایع‌ فروعیش‌ با هم‌ اختلاف‌ دارد ، و نه‌ حاملین‌ آن‌ دین‌ و رهروان‌ در آن‌ راه‌ با یکدیگر مناقضت‌ و مخالفت‌ دارند، برای‌ اینکه‌ منظور از تمامی‌ معارف‌ و شرایع‌ دین‌ الهی‌ یک‌ چیز است‌ و آن‌ توحید خالص‌ است‌ که‌ خود حقیقت‌ واحدی‌ است‌ ثابت‌ و تفسیرناپذیر و نیز خود آن‌ معارف‌ هم‌ همه‌ مطابق‌ با فطرت‌ الهی‌ است‌ که‌ نه‌ خود آن‌ فطرت‌ عوض‌ شدنی‌ است‌ و نه‌ احکام‌ و مقتضیاتش‌ قابل‌ تغییر است. به‌ همین‌ جهت‌ حاملین‌ دین‌ خدا ، انبیا(ع) نیز با یکدیگر اختلاف‌ ندارند . همه‌ به‌ یک‌ چیز دعوت‌ نموده‌ ، خاتم‌ آنان‌ همان‌ را می‌گوید که‌ آدم‌ آنان‌ گفته‌ بود ، تنها اختلاف‌ آنان‌ از جهات‌ اجمال‌ دعوت‌ و تفصیل‌ آن‌ است . " ۱۷

" نفس‌ انسان‌ در اثر انجام‌ اعمال‌ صالح‌ و اعتقادات‌ حقه‌ ادیان، دارای‌ صور کمالی‌ می‌شود که‌ موجب‌ قرب‌ به‌ خداوند متعال‌ و رضوان‌ و رستگاری‌ و نجات‌ می‌شود. از آن‌ طرف‌ اعمال‌ ناشایست‌ و عقاید سخیف‌ نیز در نفس‌ انسانی، صورت‌ کمالیه‌ای‌ ایجاد می‌کند که‌ باعث‌ شقاوت‌ و ضلالت‌ بشر می‌شود ." ۱۸

▪ علامه مطهری

" قرآن‌ کریم‌ که‌ دین‌ خدا را از آدم‌ تا خاتم‌ یک‌ جریان‌ پیوسته‌ معرفی‌ می‌کند نه‌ چند تا، یک‌ نام‌ روی‌ آن‌ می‌گذارد و آن‌ " اسلام " است. البته‌ مقصود این‌ نیست‌ که‌ در همه‌ دوره‌ها دین‌ خدا با این‌ نام‌ خوانده‌ می‌شده‌ است‌ و با این‌ نام‌ در میان‌ مردم‌ معروف‌ بوده‌ است، بلکه‌ مقصود این‌ است‌ که‌ حقیقت‌ دین‌ دارای‌ ماهیتی‌ است‌ که‌ بهترین‌ معرف‌ آن‌ لفظ‌ اسلام‌ است‌ و این‌ است‌ که‌ می‌گوید « ان‌ الدین‌ عند الله‌ الاسلام » یا می‌گوید ابراهیم‌ یهودیاً‌ و لانصرانیاً‌ و لکن‌ کان‌ حنیفاً‌ مسلماً . " ۱۹

" اگر کسی دارای صفت تسلیم باشد و به عللی اسلام ( شریعت محمدی ) بر او مکتوم مانده باشد و او در این باره بی تقصیر باشد، هرگز خداوند او را معذب نمی سازد، او اهل نجات از دوزخ است . . . " ۲۰

" به نظر حکمای اسلام از قبیل بوعلی و صدرالمتالهین، اکثریت مردمی که به حقیقت اعتراف ندارند ، قاصرند نه مقصر ; چنین اشخاصی اگر خداشناس نباشند ، معذب نخواهند بود - هر چند به بهشت هم نخواهند رفت - و اگر خداشناس باشند و به معاد اعتقاد داشته باشند و عملی خالص قربة الی الله انجام دهند، پاداش نیک عمل خویش را خواهند گرفت . تنها کسانی به شقاوت کشیده می شوند که مقصر باشند نه قاصر . " ۲۱

"شما اگر به همین مسیحیت تحریف شده نگاه کنید و بروید در دهات و شهرها، آیا هر کشیشی را که می بینید، آدم فاسد و کثیفی است ؟ والله میان همین ها صدی هفتاد هشتادشان مردمی هستند با یک احساس ایمانی و تقوا و خلوص که به نام مسیح و مریم، چقدر راستی و تقوا و پاکی به مردم داده اند، تقصیری هم ندارند; آنها به بهشت می روند، کشیش آنها هم به بهشت می رود . " ۲۲

▪ امام خمینی

" امام راحل در موردی از بحث مکاسب محرمه، به حقایق مهمی در باره پیروان ادیان دیگر اشاره می کند که نشان دهنده عمق اندیشه آن یگانه دوران است . وی در بحث خویش ، پیروان ادیان را به عوام و غیرعوام تقسیم می کند و می گوید:

اما عوام آنان ، پس ظاهر است که خلاف مذاهبی که دارند، به ذهنشان خطور نمی کند، بلکه آنان، مانند عوام مسلمانان، به صحت مذهب خویش و بطلان سایر مذاهب قطع دارند . پس همان طور که عوام ما، به سبب تلقین و نشو و نما در محیط اسلام، به صحت مذهب خویش و بطلان سایر مذاهب علم دارند، بدون این که خلاف آن به ذهنشان خطور کند، عوام آنان نیز چنین هستند و این دو گروه از این جهت تفاوتی ندارند . و قاطع در پیروی از قطع خود ، معذور است و نافرمان و گناهکار نیست و نمی توان او را به موجب این پیروی عقاب کرد ." ۲۳

از دیدگاه امام ، غیرعوام آنان نیز از نظر تلقین پذیری و جازم شدن به مذاهب باطل خویش با عوام فرقی ندارند ، ولی ایشان معذور نیستند ; شاید به موجب این که تکلیف عالم سنگین تر است و به بیان شیوای حضرت امام جعفر صادق (ع)، « هفتاد گناه از جاهل بخشیده می شود پیش از این که از عالم، یک گناه بخشیده شود .» ۲۴

وی در باره پیروان غیرعامی ادیان دیگر می گوید:

اما غیرعوام آنان ، غالبا به واسطه تلقیناتی که از آغاز کودکی و نشو و نمایشان در محیط کفر وجود داشته است ، به مذاهب باطل خویش جازم و معتقد شده اند ، به گونه ای که هرگاه چیز مخالفی به آنان برسد، آن را با عقول خویش که از آغاز نشو و نما بر خلاف حق پرورش یافته است ، رد می کند . پس عالم یهودی یا مسیحی، مانند عالم مسلمان، ادله دیگران را صحیح نمی داند و بطلان آن ادله برای وی مانند ضروری شده است; زیرا مذهب او نزد خودش ضروری است و خلاف آن را احتمال نمی دهد . ۲۵

ولی در عین حال، نباید از عناد و تعصب برخی از پیروان ادیان باطل غافل بمانیم .

آری ، در میان آنان ، کسی مقصر است ، که خلاف مذهب خود را احتمال بدهد و از روی عناد یا تعصب، ادله آن را بررسی نکند ، همان طور که در آغاز اسلام ، کسانی در میان علمای یهودی و مسیحی چنین بودند . ۲۶

▪ آیه الله منتظری

" در صورتی که پیروان ادیان سابق به رغم آمدن دین جدید همچنان بر عقیده خود اصرار بورزند و پایبندی خود را بر آن اعلام کنند، دو صورت برای آن قابل تصور است : یکی این که واقعا به آن اعتقاد دارند و آن را از جانب خداوند می‎دانند و حقانیت دین جدید برای آنان ثابت نشده است ، و دیگر این که از سر لجاجت و عناد و با علم به حقانیت دین جدید آن را نمی پذیرند . در صورت اول ایمان آنان پذیرفته است و اسلام هم آنان را به رسمیت می‎شناسد. (لیسوا سواء من أهل الکتاب أمة قائمة یتلون آیات الله آناء اللیل و هم یسجدون – ( سوره آل عمران ، آیه ۱۱۳) ) " همه اهل کتاب مساوی نیستند ; گروهی از آنان در دل شب ایستاده آیات خدا را تلاوت می‎کنند و سجده می‎نمایند ."

گروه دوم که در برابر دین حق سرسختی نشان می‎دهند و آن را نمی پذیرند و حاضر نیستند تعصب و سرسختی بی دلیل خود را کنار گذاشته و دین حق را بپذیرند، همانند کافرانی اند که حاضر نمی شدند در برابر پیامبران الهی تسلیم شوند : (یا أهل الکتاب لم تکفرون بآیات الله و أنتم تشهدون – (سوره آل عمران - آیه ۷۰ ) ) ؛ " ای اهل کتاب ! چرا به آیات خدا کافر می‎شوید، در حالی که خود شاهد آن هستید . ۲۷

▪ آیه الله صالحی نجف آبادی

" بهشت برای تمامی نیکان و پاکان و مومنان است و ۳ شرط اساسی زیر را دارد :

۱) ایمان بخدا

۲) ایمان به قیامت

۳) کردار شایسته ( عمل صالح )

حال می خواهد مسلمان باشد ( یا نباشد ) ، مسلمانش شیعه باشد یا سنی باشد . شیعه ها ۱۲ فرقه اند که یکی از آنها دوازده امامی است که ما هستیم . همه اینها اگر این ۳ شرط را داشته باشند ، به بهشت می روند . آیه اش اینست :

" آنهایی که مسلمانند ، یهودیند ، نصرانیند و آنهایی که صائبین اند ( فرقه های دیگرخداپرست مانند زرتشتیان ) ، اگر این سه شرط را داشته باشند ، اهل بهشت اند . سوره بقره، آیه ۶۲ و سوره مائده، آیه ۶۹ " ۲۸

▪ امام موسی صدر

" ادیان یکی بودند و هدفی مشترک را پی می گرفتند ؛ جنگیدن در برابر خدایان زمینی و طاغوت ها و یاری مستضعفان و رنجدیدگان ؛ و این دو نیز نمودهای حقیقتی یگانه هستند؛ ... ادیان یکی بودند و یکدیگر را مورد تصدیق قرار داده اند . خداوند به واسطه این ادیان مردم را از تاریکی ها به سوی نور بیرون کشید و آنان را از اختلافات ویرانگر نجات داد و آنان را پیمودن راه صلح و مسالمت آموخت... ادیان یکی بودند ؛ زیرا در خدمت هدفی واحد بودند : دعوت به سوی خدا و خدمت به انسان ! و این دو نمونه های حقیقتی یگانه هستند... ادیان یکی بودند ؛ زیرا نقطه آغاز همه آن ها ؛ یعنی خدا ، یکی است و هدف آن ها ؛ یعنی انسان ، یکی است و بستر تحولات آن ها ؛ یعنی جهان هستی ، یکی است... و چون هدف را فراموش کردیم و از خدمت انسان دور شدیم ، خدا نیز ما را به حال خود گذاشت و از ما دور شد ، و ما به راه ها و پاره های گوناگونی بدل گشتیم ، و در پی خدمت به منافع خاص خود بر آمدیم ، و معبودهای دیگر ، جز خدا را بر گزیدیم ، و انسان را به نابودی کشاندیم . ۲۹

........ اگر خداوند می خواست همه را یکسان و برابر خلق می کرد . ادیان گرچه همگی یکی بودند، اما به مذاهب گوناگون تقسیم شدند .

مذهب راه یا منش خاصی است که به افرادی معین اختصاص دارد ؛ مثلاً تشیع و تسنن نه دو دین که دو مذهب از دینی واحد هستند، ........ با همین سیاق می توان در مورد همه ادیان سخن گفت . آن ها یکی هستند ، خدایشان یکی است ، و سرچشمه شان نیز یکی است ، اما آمیختگی با برخی تفسیرها ، برخی دخل و تصرف ها و برخی شیوه های خاص ، چهره ای از آن ها به نمایش گذاشته است، که گویی ادیانی متفاوت و به دور از هم هستند .

اصول همه ادیان ، توحید ، نبوت و معاد است ، اما زوایدی که با آن ها آمیخته است ، به اجتهادات و برداشت های مشخص افراد یا پیروان این ادیان مربوط است... ۳۰

▪ علامه جعفری

مذاهبی هستند که از مکتب اسلام خارج و داخل در اهل کتاب اصطلاحی (یهود و نصرانی و مجوس) نیستند ، و نیز در گروه منکرین توحید هم شمرده نمی‏شوند . عدد این مذاهب زیاد است مانند بودایی‏ها و هندوها و غیر ذلک ، با ادّعای توحیدی که دارند این گونه مذاهب بایستی مورد تحقیق و تتبع کافی و لازم قرار بگیرند ، ممکن است بعضی از این مذاهب حقیقتا دارای کتاب و پیشوای الهی بوده‏اند ، مخصوصا با نظر به عقاید و حقوق و قوانینشان که توافقی با دین فطری حضرت ابراهیم علیه السّلام داشته‏اند ، اگر چه با مرور زمان تدریجا دگرگون شده و مذهبشان پر از خرافات و اوهام گشته است.

گروندگان این گونه مذاهب را می‏توان از اهل کتاب محسوب و در احکام و حقوق مانند اهل کتاب با آنان معامله و رابطه بر قرار کرد و اگر در تتبع و تحقیق دست محقق به‏ جایی نرسد و نتواند برای گروهی پیشوا و کتابی اثبات کند ، در صورتی که آنان ادعای پیشوای الهی و کتاب آسمانی می‏نمایند ، بایستی با آنان رابطه بی‏طرفانه‏ای مقرّر ساخت یعنی آنان از حقوق عمومی انسانی بهره‏مند می‏باشند . مال و جان و مقرّراتشان محفوظ و محترم می‏باشد. و اما اگر پیشوا و کتابی برای خود ادعا نکنند چنانکه در باره پیروان کنفوتسه چنین گفته می‏شود ، اگر یک عده اصول فطری مذاهب را قبول داشته باشند (مثلا به خدا و معاد و نماینده خدا در روی زمین را اگر چه به عنوان حکما و مصلحین معرفی کنند، اعتقاد داشته باشند)؛ اینان نیز مانند همان گروهی هستند که برای خود پیشوا و کتابی قائلند . نهایت امر این است که به جای کتاب مدوّن ، به مقداری از اصول اخلاق و رسوم پرستش خدا اعتقاد دارند . اینان نیز با ملاکی که در فوق گفتیم ، از نظر حقوق و احکام اسلامی به اهل کتاب شبیه هستند . ۳۱

● اهل کتاب در فقه

بحثی بین فقهای عظام مطرح است که آیا اهل کتاب پاک هستند یا نجس ، که دو فتوا وجود دارد :

الف) عده‌ای می‌فرمایند نجس هستند زیرا با ظهور اسلام دیگر دلیلی نداشت که آنها به اهل کتاب بودنشان باقی بمانند و باید مسلمان می‌شدند . علماء و فقها از دوران قدیم تا دوره مرحوم آیت الله حکیم بر این استدلال ، آنها را نجس می-دانستند .

ب) عده‌ای از فقها همانند مرحوم آیت الله حکیم و مرحوم آیت الله خویی و شاگردانشان می¬فرمایند اهل کتاب پاک هستند : به عنوان اینکه نجس دانستن آنها جنبه سیاسی دارد تا مسلمانان با آنها رابطه برقرار نکنند ، عقایدشان بر مسلمین تأثیر منفی نگذارد . به نظر می‌رسد اولین کسی اهل کتاب را پاک دانست ، مرحوم آیت الله حکیم بود . آیت الله خویی و شاگردانشان نیز آنان را پاک دانسته و قائل بودند که اهل کتاب نجاست ذاتی ندارند .

● فتاوای چند تن از مراجع و فقها

▪ قائلین به پاکی اهل کتاب

ـ مرحوم کوکبی تبریزی در مسأله ۱۲۸ رساله‌شـان : در عین اینکه اهل کتاب از کفار هستند ولی نجاست آنها ذاتی نیست، بلکه عرضی است.

ـ آیت الله حسین نوری همدانی مسأله ۱۰۶ : ... ذاتاً پاکند .

ـ مرحوم آیت الله فاضل مسأله ۱۱۵ : ... اهل کتاب (یهود و نصاری و مجوس) پاک می باشند .

ـ آیت الله خامنه‌ای مسئله ۳۱۳ : به نظر ما آنها محکوم به طهارت ذاتی هستند..

ـ آیت الله وحید خراسانی مسئله ۸۵ : پاکند .

ـ آیت الله موسوی اردبیلی مسئله ۹۳ : بنابر اقوی اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان) پاک هستند؛ .

ـ آیت الله صانعی : اهل کتابی که «غیر از معاندین» باشد را پاک دانسته ، و معاشرت و هم‌سفرگی با آنان را جایز می‌داند

ـ آیت الله علی محمد دستغیب مسئله ۱۰۷ : اهل کتاب یعنی یهود ، نصاری‏ و مجوس ذاتاً طاهرند .

ـ آیت الله دکتر صادقی تهرانی مسئله ۲۳ : بدن کافر ، مشرک و حتّی ملحد پاک است.

ـ مرحوم آیت الله صالحی نجف آبادی و علامه جعفری : پاکند .

ـ مرحوم آیت الله غروی : بدن هر انسانی که آلوده به نجاسات ظاهری نباشد ، پاک است . ذبیحه آنها نیز حلال است .

ـ آیت الله جناتی : غیر مسلمانان از هر نوع و قسمی که باشند (اهل کتاب، مشرکین و ملحدین) ذاتا و از نظر جسمی و بدنی پاک هستند و اگر از چیزهایی که در نظر مسلمانان نجس می باشند ، اجتناب کنند، نجاست عرضی هم ندارند.

ـ مرحوم آیت الله منتظری : به نظر اینجانب اهل کتاب در صورتی که به واسطه شرب خمر و اکل میته و گوشت خوک و ملاقات با سائر نجاسات بالعرض نجس نشده باشند ، نجاست ذاتی ندارند .

ـ امام موسی صدر ، شهید محمدباقر صدر ، شیخ طبرسی, شهید ثانی و شیخ بهائی: اهل کتاب و ذبیحه آنان پاک است .

▪ قائلین به احتیاط

ـ آیت الله سیستانی : بنابر مشهور نجس¬اند ولی حکم به طهارت آنها دور نیست ، اگر چه احتیاط بهتر است.

ـ آیت الله شیخ جواد تبریزی در مسأله ۱۰۷ رساله خود : اهل کتاب (یهود، نصاری و مجوس) بنابر مشهور نجس و این قول موافق احتیاط است و لکن بنابر اظهر پاکند .

ـ آیت الله شبیری زنجانی توضیح المسائل ج ۱ مسئله ۱۰۷: نجاست اهل کتاب بنا بر احتیاط است.

ـ آیت الله مکارم مسئله ۱۱۳ : بنابر احتیاط نجس است .

▪ قائلین به نجاست اهل کتاب

ـ آیت الله بهجت مسئله ۱۰ : نجس است .

ـ آیت الله صافی مسئله ۱۰۷ : کافر کتابی بنابر قول مشهور نجس است و احتیاط واجب رعایت این قول است.

مقصـود از نقـل فتاوی فوق این بود که بدانیم اکثر علمای معاصر ، یهود و نصاری را پاک می‌دانند و بعضی نیز مجوس و یا زردشت را هم اضافه کرده‌اند .

محمد صالحی

زیرنویسها :

۱) سوره بقره - آیه ۶۲

۲) سوره مائده - آیه ۶۹

۳) سوره حج - آیه ۱۷

۴) کتاب : اسلام دین فطرت - ص ۶۵ - آیه اله منتظری

۵) رسائل فقهی ، ص: ۳۴ - للعلامة الجعفری

۶) آیات ۹ سوره یونس و ۶۶ و ۶۸ سوره مائده نیز قابل تامل است :

" ان الذین امنوا و عملوا الصالحات یهدیهم ربهم بایمانهم تجری من تحتهم الانهار فی جنات النعیم – سوره یونس ۹

" همانا کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ایمانشان هدایت می‏کند؛ از زیر (قصرهای) آنها در باغهای بهشت، نهرها جاری است. "

" و لو انّهم اقاموا التّوراة و الانجیل و ما انزل الیهم من ربّهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم منهم امّة مقتصدة و کثیر منهم ساء ما یعملون . ... - سوره مائده - ۶۶

قل یا اهل الکتاب لستم علی شی‏ء حتی تقیموا التوراة و الانجیل و ما انزل الیکم من ربکم و لیزیدن کثیرا منهم ما انزل الیک من ربک طغیانا و کفرا فلا تاس علی القوم الکافرین . - سوره مائده – ۶۸ "

و اگر آنان ( اهل کتاب ) به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است ، عمل می‌کردند ، قطعاً از بالای سرشان [برکات آسمانی] و از زیر پاهای‌شان [برکات زمینی] برخوردار می‌شدند . از میان آنان گروهی میانه‌رو هستند ، و بسیاری از ایشان بد رفتار می‌کنند...

بگو : ای اهل کتاب ، تا [ هنگامی که ] به تورات و انجیل و آنچه که از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده‌اید بر هیچ [ آیین بر حقی ] نیستید . و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود . پس بر گروه کافران اندوه مخور . ( ترجمه فولادوند ) . "

۷) سوره انبیاء آیه ۲۵

مکمل مطلب آیه : " یا أیها الناس انا خلقناکم من ذکر و أنثی و جعلناکم شعبوا و قبائل لتعارفوا ان أکرمکم عندالله أتقکم ." سوره حجرات - ۱۳

۸) ای مردم ما همگی شما را از یک زن و یک مرد آفریدیم و به اقوام و قبیله ها تقسیم نمودیم تا ( با ایجاد سوال و جواب های مختلف ، باعث درک و فهم عمیق تر و نتیجتا والایی معرفت یکدیگر ) و شناسایی متقابل گردید ؛ بحقیقت گرامی ترین شما در پیشگاه خداوند پرهیزگارترین شما می باشد. "

۹) سوره آل عمران – ۱۹

۱۰) سوره آل عمران – ۸۵

۱۱) سوره بقره – ۱۳۲

۱۲) سوره بقره – ۱۳۳

۱۳) سوره آل عمران – ۶۷

۱۴) سوره حج - ۷۸

۱۵) آیات :: " آل‏عمران : ۵۲ ، مائدة : ۱۱۱ ، یونس : ۸۴ و ۹۰ ، یوسف : ۱۰۱ ، نمل : ۴۴ ، ذاریات : ۳۶ و ..." نیز قابل تاملند .

۱۶) تفسیر المیزان – ج ۵ – ص ۵۷۳ – علامه طباطبایی

۱۷) همان – جلد ۷ – ص ۴۷۸

۱۸) همان – جلد ۲- ص ۱۴۷ و ۱۴۸

۱۹) کتاب : وحی و نبوت – ص ۳۹ و ۴۹ – علامه مطهری

۲۰) مجموعه آثار ، ج ۱، ص ۲۹۳

۲۱) همان ، ص ۳۴۲

۲۲) همان، ج ۳، ص ۴۳۹

۲۳) المکاسب المحرمة ، قم: المطبعة العلمیة، ۱۳۸۱ق . ، ص ۱۳۳

۲۴) یغفر للجاهل سبعون ذنبا قبل ان یغفر للعالم ذنب واحد . (اصول الکافی، ج ۱، ص ۴۷ .)

۲۵) المکاسب المحرمة ، قم: المطبعة العلمیة، ۱۳۸۱ق . ، ص ۱۳۳

۲۶) همان – ص ۱۳۴

۲۷) کتاب : اسلام دین فطرت ص ۶۴ تا ۶۷ – آیه اله منتظری

۲۸) کتاب : قضاوت زن در فقه اسلامی – مقاله اپوزیسیون در اسلام " - ص ۶۲ – مرحوم آیه اله صالحی نجف آبادی

۲۹) بخشی از سخنرانی امام موسی صدر در تاریخ ۱۹ فوریه ۱۹۷۵ مطابق با ۳۰ بهمن ۱۳۵۳ در خطبه آغاز روزه در کلیسای کبوشین بیروت

۳۰) به نقل از مقاله پیامبری و پیامبران – امام موسی صدر

۳۱) رسائل فقهی ، ص: ۳۴ - للعلامة الجعفری

منابع :

کتاب " قضاوت زن در فقه اسلامی – مقاله اپوزیسیون در اسلام " - ص ۶۲ – مرحوم آیه اله صالحی نجف آبادی

کتاب " مجموعه مقالات – مقاله وحدت اسلامی " – مرحوم آیه اله صالحی نجف آبادی

کتاب " اسلام دین فطرت " – مرحوم آیه اله منتظری

تفسیر المیزان – علامه طباطبایی

تفسیر نمونه – جلد ۴

مقاله : شریعت عقلانی - http://ghabel.persianblog.ir/

سلسله مباحثی پیرامون اهل کتاب - استاد محمد مردانی - http://www.maktabvahy.com

مقاله : حقانیت اسلام و پلورالیزم دینی؟ - http://www.malakut.org

مقاله : مقایسه‌ پلورالیزم‌ دینی‌ علامه‌ طباطبایی‌ و استاد مطهری http://www.iptra.ir/vdch۲۳۶innq.html

مقاله : دیدگاه امام خمینی (ره) در باره پیروان ادیان - فصلنامه هفت آسمان، شماره ۱۵، حسین توفیقی

مقاله : نظراسلام در مورد نجاست یا پاکی اهل کتاب چیست؟ http://ahkam۱.persianblog.ir/post/۳۶۶

مقاله : مبانی اندیشه امام صدر در ایجاد انسجام اسلامی و وحدت ملی – دکتر سید صادق طباطبایی

مقاله : انسان از دیدگاه امام موسی صدر – علی کلائی - http://kabulpress.org/my/spip.php?article۲۸۴۸۷

روح تشریع در اسلام ، امام موصی صدر، ترجمه موسی اسوار

توضیح المسائل مراجع، ج ۱، مسئلة ‌۱۰۶ و ذیل آن و اجوبه الاستفتائات، ج ۱، سؤال ۳۲۴ و ۳۲۵

مقاله : تعیین مصادیق اهل کتاب - http://www.hawzah.net/

مقاله : علامه غروی کیست ؟ http://www.arbabehekmat.com

مقاله : حکم کشتار چهارپایان به دست اهل کتاب http://www.shareh.com

تحقیق : محمد صالحی ۱۳ / ۶ /۸۹ http://mahsan.parsiblog.com