نیازهای مادی انسان ازنگاه قرآن و سنت

اسلام دین زندگی است و به جوانب مختلف زندگی انسان با نگاهی جامع نگریسته و سفارشهایی در خور ارائه كرده است آموزه های دینی نیازمندیهای ضروری مادی را پیش نیاز رشد معنوی انسان دانسته و بر تأمین بایسته, متعادل و در مسیر معنویت زایی آنها تأكید نموده است

«انسان» محور اصلی همه مطالعات حوزه علوم انسانی است. هدف عمده مطالعات و شناختهای انسان محور و پیامدهای آن، تأمین خواسته‏ها و نیازهای زیستی، روانی و معنوی اوست. انسان موجودی است جسمانی و با نیازهای مادی. او در زمین با محدودیتهای خاصّی زندگی می‏كند. از این رو بارزترین نیاز انسان كه هر كس در اولین وهله آن را می‏یابد نیازهای مادی است. نیازهای مادّی آن نیازهایی هستند كه فقدان آنها یا اختلال در آنها، بقا و سلامت مادی و ظاهری انسان را مخدوش می‏كنند؛ مانند نیاز انسان به تغذیه مناسب، پوشش، مسكن و امكانات رفاهی بایسته. رمز موفقیت هر مكتبی در این نهفته است كه با همه جانبه‏نگری، واقعیات ملموس و بظاهر پیش‏افتاده زندگی را نادیده نگیرد و به هر جنبه زندگی انسان به میزان بایستگی آن بپردازد، راهكارهای لازم را ارائه دهد. اهتمام آموزه‏های دینی به نیازهای مادی از یك سو، واقع‏نگری اسلامی را به نمایش می‏گذارد و از سوی دیگر، ما را به تأثیر متقابل عرصه‏های گوناگون حیات انسانی متوجه می‏سازد. بر این اساس است كه تلاش مربّیان، برنامه‏ریزان و مدیران اجتماعی، در مقوله تأمین نیازهای فرد و جامعه انسانی نیازمند به واشكافی و كارشناسی بیشتری است و آشنایی با نگرشِ جامع به متون دینی و سیره عملی پیشوایان اسلامی اولویت می‏یابد.

الف) نیاز به تغذیه از دیدگاه قرآن و حدیث

«... و جعلنا من الماء كلّ شی‏ءٍ حیٍّ...»(انبیاء/ ۳۰) و هر چیز زنده‏ای را از آب پدید آوردیم. «و ما جعلناهم جسدا لایأكلون الطعام»(انبیاء/ ۸)

ما پیامبران را از كالبدی نساختیم كه غذا نخورند. «و هو الذی سخّر البحر لتأكلوا منه لحما طریّا» (نحل/ ۱۴) خداست كه دریا را رام ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید. «... و أمددناهم بفاكهة و لحمٍ ممّا یشتهون» (طور/ ۲۲) مردم را با میوه‏ها و گوشتهایی كه دوست دارند، توان بخشیدیم (و یاری رساندیم). رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم : «... فلولا الخبز ما صلّینا و لاصمنا و لاادّینا فرائض ربّنا عزّوجل.»(۱) اگر نان نبود، نه نماز می‏خواندیم و نه روزه می‏گرفتیم و نه واجبات پروردگار بزرگ خود را ادا می‏كردیم (یعنی بدون غذا نمی‏توانستیم این وظایف را انجام دهیم.) امام صادق علیه‏السلام : «... واعلم یا مفضّل! انّ رأس معاش الانسان و حیاته، الخبز و الماء.»(۲) ای مفضّل بدان، سرچشمه زندگی و معاش آدمی، نان (مواد غذایی) و آب است. امام صادق علیه‏السلام : «اللحم من اللحم، و من تركه اربعین یوما ساء خلقه، فانه یزید فی السمع و البصر.»(۳) گوشت از گوشت پدید می‏آید و هر كس چهل روز گوشت نخورد بداخلاق می‏شود. گوشت بخورید كه آن شنوایی و بینایی را زیاد می‏كند. امام صادق علیه‏السلام (اللّهم انّی اسألك من فضلك الواسع الفاضل المفضّل، رزقا واسعا حلالاً طیبا بلاغا للآخرة و الدنیا هنیئا مریئا...»(۴) خدایا از بخشش گسترده و فراوان تو خواستار روزی بسنده، حلال و پاكیزه‏ام كه برای كار آخرتم و دنیایم به اندازه كفاف بوده و گوارا و خوشگوار باشد.

برداشتها

۱. دین در مسیر تجسّم و تحقق عملی خود نیازمند افرادی استوار است تا بتواند به صورت نظامی فكری عملی درآمده، هدفهای خود را در اجتماع تحقق بخشد و این هنگامی به دست می‏آید كه فشارها و مصیبتهای ناشی از تهیدستی نتواند آنها را از دین و پرداختن بدان باز دارد. از این روست كه تغذیه كافی و متنوّع برای بدن در برنامه دینی گنجانده شده و به آن سفارش گردیده است و حكومت دینی موظف به زمینه‏سازی حداقل لازم آن برای همه اقشار اجتماعی می‏باشد. بر این اساس در سیره پیشوایان دینی آمده است:

الف. بر پشت امام حسین علیه‏السلام در واقعه عاشورا اثری دیده شد، چون از كیفیت آن از امام سجاد علیه‏السلام پرسیدند، فرمود: این اثر انبانهایی است كه بر دوش می‏كشید و به خانه‏های بیوه‏زنان و یتیمان و مسكینان می‏رساند.(۵)

ب. امام صادق علیه‏السلام چون پاسی از شب می‏گذشت، انبانی با خود بر می‏داشت كه در آن نان و گوشت و مقداری درهم بود و آن را بر دوش خود حمل می‏كرد و نزد نیازمندان مدینه می‏رفت و آن را میان ایشان توزیع می‏كرد.(۶)

ج .امام موسی بن جعفر علیه‏السلام شب هنگام به بینوایان مدینه سركشی می‏كرد و زنبیلی را با خود می‏برد كه در آن پول و آرد و خرما بود و آن را به ایشان می‏رساند و نمی‏دانستند كه این چیزها از كجا می‏آید.(۷)

۲. اسلام به هیچ رو فقر و فلاكت را نمی‏پسندد، بلكه پیوندهای پیدا و پنهان میان معاش و معاد، و وابستگی اعمال عبادی همچون نماز، روزه، حج و... با پدیده‏های معاشی همچون نان، آب، تغذیه... را اعلام می‏كند. بنابراین سستی در مبارزه با فقر مورد پذیرش اسلام نخواهد بود.

۳. اهتمام اسلام به امر معاش و خوراك عمومی مردم و تأمین نیازمندیهای ایشان در زندگی مادی و تأكید بر پیوندناگزیری حیاتی میان تن و نان، موجب تبیین اصل حاكم بر نظام اقتصادی در اسلام می‏شود؛ یعنی پاسخگویی به نیازمندیهای طبیعی و تأمین كردن چیزهایی كه انسان برای ادامه دادن به زندگی خویش در سطحی مناسب به آنها محتاج است.

۴. همه امكاناتی كه به وسیله آنها نیازمندیهای آدمی برطرف می‏شود، در طبیعت و اجتماع موجود است و همه در تقدیر و تكوین حكیمانه الهی برای رفع نیازمندیهای آدمی آماده شده است، در صورتی كه از آنها به گونه‏ای عادلانه و هماهنگ بهره‏برداری شود.

۵. اسلام معاش متناسب را پل و مقدمه سلوك متعالی معادی و تكامل معنوی انسان می‏داند و به آن همچون جنبه‏ای اصیل برای سیر انسان به جانب خداوند متعال می‏نگرد؛ لذا معاش را در پنج محور مؤثّر و مرتبط می‏داند:

یك ارتباط معاش با تأمین حیات جسمی مادّی از راه برانداختن ناداری (از آن جا كه فرمود: «انما بنی الجسد علی الخبز»)(۸)

دو ارتباط معاش با تأمین حیات فكری (از آن جا كه فرموده: «الفقر مدهشة للعقل»)(۹)

سه ارتباط معاش با تأمین حیات اعتقادی (از آن جا كه فرموده: «ان الفقر منقصة للدین»)(۱۰)

چهار ارتباط معاش با تأمین حیات رفتارهای دینی (از آن جا كه فرموده: «لولا الخبز ما صلّینا...»)(۱۱)

پنج ارتباط معاش با تأمین حیات معنوی و باطنی (از آن جا كه فرموده: «من ابتلی بالفقر، ابتلی باربع خصالٍ... بالضعف فی یقینه»)(۱۲)

---