در سال ۱۴۰۰ کجا خواهیم بود

آینده نگاری به عنوان ابزاری مؤثر و کارآمد به دولت ها, شرکت ها و سازمان ها کمک می کند تا با استفاده از داده ها و اطلاعات در اختیار مربوط به گذشته و حال, خود و جامعه ای که در آن مسوولیت دارند را برای مواجهه با چالش های آینده آماده سازند

آینده‌نگاری به عنوان ابزاری مؤثر و کارآمد به دولت‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌ها کمک می‌کند تا با استفاده از داده‌ها و اطلاعات در اختیار مربوط به گذشته و حال، خود و جامعه‌ای که در آن مسوولیت دارند را برای مواجهه با چالش‌های آینده آماده سازند...

مهم‌ترین کاربرد علم آینده‌نگاری به حوزه‌های علم و تکنولوژی مربوط می‌شود، زیرا علم و تکنولوژی هستند که روندهای حاکم بر مدیریت و اداره جامعه را در سال‌های پیش‌رو می‌سازند.

سوال اساسی در این فرآیند آن است که وضعیت ما، جامعه ما به طور مستقیم و دیگر جوامع مرتبط با ما در سال‌های پیش‌رو چگونه خواهد بود؟ راهبردها و تاکتیک‌های ما برای مواجهه با آینده باید چگونه باشد؟ در عین حال که با واقعیت‌هایی از این دست مواجه هستیم.

با سرعت سرسام‌آور توسعه علم و تبدیل سریع آن به تکنولوژی‌های نوین و کاربردی، ساختن تکنولوژی‌های نوین در زندگی روزمره فاصله زمانی ظهور و زوال تکنولوژی‌ها بسیار کوتاه گشته است.

کشورهای پیشرو در حیطه‌های تولید علم و فناوری، بسترهای حقوقی و قانونی حفظ مالکیت فکری، تکنولوژیک و تجاری را برای خود فراهم نموده‌اند، با توسعه روزافزون ابزارهای ارتباطی خاستگاه جوامع در استفاده از تکنولوژی‌های نوین به یکدیگر نزدیک و نزدیک‌تر شده و دیگر نمی‌توان انسانی را از دسترسی به تکنولوژی‌های نوین محروم ساخت. این در حالی است که شرکت‌های تجاری نیز نهایت بهره‌برداری را در مدت زمانی که برای عرضه محصول خود در اختیار دارند می‌نمایند.

آنها تلاش می‌کنند با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی متنوع که در اختیار دارند محصول نوآورانه خود را به سرعت معرفی و عرضه نمایند. به همین دلیل همواره جوامعی که بستر مناسب‌تری برای فروش بیشتر می‌باشند مهم‌ترین پایگاه حضور این‌گونه شرکت‌ها خواهند بود.

● سیر مصرف دارو

دارو و داروسازی نیز از این قاعده مستثنا نیست. دارو نیز یک کالای تجاری است، مملو از نوآوری و احساس نیازهای جدید. به همین دلیل امروزه شاهدیم که هزینه‌های تبلیغات و معرفی دارو از هزینه‌های بخش تحقیق و توسعه پیشی گرفته است.

بر اساس آمارهای منتشر شده، بازار جهانی دارو تا پایان سال ۲۰۰۸ میلادی به حدود ۷۵۰ میلیارد دلار خواهد رسید. متوسط رشد جهانی مصرف دارو ۵ تا ۶ درصد است. کشورهای صنعتی مانند آمریکا، انگلستان، آلمان، فرانسه و ژاپن با به کارگیری روش‌های فارماکواکونومیک توانسته‌اند به شدت هزینه‌های دارویی خود را کنترل کنند و رشد لجام گسیخته هزینه‌های دارویی خود را از متوسط جهانی کمتر نمایند. برای مثال بر اساس گزارش IMS مربوط به سال ۲۰۰۷ میلادی، متوسط رشد مصرف دارو در ژاپن ۱ تا ۲ درصد، آمریکا ۴ تا ۵ درصد و اروپا ۴ تا ۵ درصد بوده است. در حالی که رشد مصرف دارو در کشورهای در حال توسعه (خصوصا کشورهایی که صنعت بهداشت، درمان و دارو در آنها رشد فزاینده‌ای دارد) هزینه‌های دارویی از متوسط جهانی بالاتر بوده است. کشورهایی نظیر برزیل، ترکیه، هند، روسیه، چین، کره جنوبی و مکزیک از جمله کشورهایی هستند که رشد سالانه مصرف دارو در آنها از متوسط جهانی بیشتر بوده است.

این گروه از کشورها که ایران هم در آن گروه طبقه‌بندی می‌شود در سال ۲۰۰۱ تقریبا ۱۳ درصد از داروی مصرف شده در دنیا را مصرف نموده‌اند، اما پیش‌بینی می‌شود، در سال ۲۰۱۱ یعنی سال ۹۱–۱۳۹۰ هجری شمسی، ۳۳ درصد از سهم داروهای مصرف شده در دنیا را به خود اختصاص دهند. به عبارت دیگر طی یک دهه، مصرف داروهای این کشورها دوبرابر خواهد شد.

● آینده‌نگاری مصرف دارو

آینده نگاری‌های انجام شده بیانگر آن است که تا سال ۲۰۲۰ (یعنی ۱۴۰۰ هجری شمسی) ۵۰ درصد بازار جهانی دارو متعلق به کشورهای مذکور که در اصطلاح (Pharmerging Markets) نامیده می‌شود باشد.

آنچه از آمارهای مذکور استنباط می‌شود آن است که تا سال ۲۰۲۰ میلادی (یا ۱۴۰۰ هجری) هزینه‌های دارویی کشورهای گروه Pharmerging به شدت رشد خواهد کرد. پرواضح است که هدف‌گیری شرکت‌های بزرگ داروسازی دنیا نیز کشورهایی است که بیشترین رشد سالانه مصرف را دارند. این کشورها عموما فاقد سیستم‌های تعریف شده بهداشت و درمان بوده و ابزارهای کافی برای سیاستگذاری هزینه‌ها را نیز در اختیار ندارند. در این کشورها نظام بهداشت، درمان و دارو از استانداردهای مدون شده علمی‌و ملی برخوردار نبوده و چنانچه در بعضی از زمینه‌ها استانداردهای علمی‌نیز وجود دارد به درستی اجرا نمی‌شود.

● وضعیت ایران

آمارهای منتشر شده در مورد ایران نیز بیانگر آن است که متوسط رشد سالانه مصرف دارو در ایران از متوسط جهانی و حتی کشورهای نظیر Pharmerging خیلی بیشتر است.

مطالعه آمار مصرف دارو در ایران طی ۱۰ سال گذشته نشان میدهد که متوسط رشد هزینه‌های مصرف دارو در ایران طی سال‌های مذکور بیش از ۲۵ درصد بوده است. چنانچه نوموگرام‌های رشد هزینه‌های مصرف دارو طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۶ که یارانه‌های دولت عموما به داروهای وارداتی پرداخت شده است مطالعه گردد، می‌توان در خصوص رشد هزینه‌های مصرف قضاوت واقع‌بینانه‌تری داشت.

بر این اساس رشد هزینه‌های مصرف دارو طی سال‌های مذکور بالغ بر ۵۵ درصد رشد سالانه خواهد بود، زیرا هزینه‌های دارویی طی سال‌های ۸۶ - ۱۳۸۱ از ۵۶۸۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۱ به ۱۹۰۰۷ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۶ رسیده است، که بیانگر ۳۳۴ درصد رشد طی سال‌های مورد مطالعه می‌باشد.

چنانچه در این مطالعه نسبت رشد هزینه‌های مربوط به داروهای تولید داخل و داروهای وارداتی محاسبه گردد ملاحظه خواهد شد که شتاب رشد هزینه‌های دارویی به شدت به نفع داروهای وارداتی بوده و عرصه رشد و توسعه سهم بازار بیش از آنکه متوجه صنایع داخلی باشد متوجه داروهای وارداتی است.

طی سال‌های ۱۳۸۱ لغایت ۱۳۸۶ ارزش بازار داروهای تولید داخل از ۴۱۸۶ میلیارد ریال به ۱۲۴۱۰ میلیارد ریال رسیده که متوسط رشد سالانه ۴/۴۹ درصد را نشان می‌دهد که رشد نسبتا قابل قبولی برای صنایع داخلی می‌باشد. در حالی که ارزش بازار داروهای وارداتی طی سال‌های مذکور از ۱۴۹۹ میلیارد ریال به ۶۵۹۷ میلیارد ریال رسیده (این در حالی است که نزدیک به ۹۰ درصد یارانه ۲۳۰۰۰ میلیارد ریالی دولت همواره به داروهای وارداتی تخصیص داده شده است) و به عبارت دیگر رشد هزینه‌های مصرف داروهای وارداتی به طور متوسط ۳/۷۳ درصد بوده است. به این ترتیب باید توجه داشت که در ایران رشد هزینه‌های مربوط به دارو از متوسط جهانی و کشورهای مشابه خیلی بالاتر است و از طرف دیگر سهم ارزش بازار داروهای وارداتی با شدت خیلی بیشتری رو به افزایش است.

● بازار ایران و داروهای گران

در ایران یک درصد جمعیت دنیا زندگی می‌کنند. سهم بازار دارویی ایران در بازار جهانی دارو در حال حاضر ۳/۰ درصد می‌باشد. به عبارتی ایران هرچند یک درصد جمعیت دنیا را در اختیار دارد، اما ۳/۰ درصد داروی مصرف شده در دنیا را مصرف می‌کند. بنابراین ایران می‌تواند یک خاستگاه بسیار با ارزش برای شرکت‌های دارویی دنیا (که با بازارهای بسته کشورهای توسعه یافته مواجه می‌باشند) باشد. رشد نوآوری‌های دارویی نیز در حیطه‌هایی مانند انکولوژی، خصوصا مونوکلونال آنتی‌بادی‌ها، داروهای مؤثر بر دستگاه گوارش و تنفسی، داروهای ضد دیابت، داروهای مؤثر بر اعصاب از متوسط نوآوری خیلی بالاتر است. عموما افزایش لجام گسیخته هزینه‌های دارویی کشورهایی نظیر ایران در این گروه‌ها به خصوص داروهایی که تجویز آنها وابسته به گروه‌های تخصصی و فوق تخصصی است، صورت می‌گیرد.

براساس مطالعات صورت گرفته در حوزه‌های تبلیغات و معرفی داروها نیز تمرکز شرکت‌های بزرگ دارویی دنیا بر تبلیغات گسترده و وسیع داروهایی است که تجویز آنها محدود به گروه‌های تخصصی کوچک‌تر است. چنانچه پروفایل رشد مصرف دارو در ایران در قالب گروه‌های تخصصی مدنظر قرار گیرد، این امر ملموس‌تر خواهد بود.

چنانچه رشد مصرف دارو در ایران با همین روند ادامه یابد تا آنجا که تناسبی بین جمعیت ایران و هزینه‌های دارویی دنیا حاصل گردد و ایران مصرف‌کننده یک درصد داروی دنیا باشد. چنانچه رشد مصرف دارو در دنیا را ۵ درصد سالانه در نظر بگیریم، بازار دارویی دنیا در سال ۲۰۲۰ حداقل ۱۲۵۰ میلیارد دلار خواهد بود که در این صورت هزینه‌های دارویی ایران در سال ۲۰۲۰ (۱۴۰۰ هجری) ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار بر آورد می‌گردد. این در حالی است که متوسط رشد جمعیت در ایران متناسب با متوسط رشد جهانی حرکت کند، در حالی که برآوردهای انجام شده توسط جمعیت‌شناسان بیانگر آن است که طی ۵۰ سال آینده بیشترین رشد جمعیت در آفریقا و خاورمیانه رخ خواهد داد.

● چند سوال اساسی

سوال اساسی این است که آیا ایران که یک کشور در حال توسعه با بازارهای رو به گسترش است آمادگی تحمل هزینه‌های دارویی ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلاری را در سال ۱۴۰۰ خواهد داشت یا خیر؟ و دیگر اینکه صنعت دارویی ایران که به طور متوسط‌ تراز منفی ۲۵ درصدی را در مقایسه با داروهای وارداتی تجربه می‌کند در سال ۱۴۰۰ چگونه وضعیتی خواهد داشت؟ آیا این صنعت حرفی برای سال ۱۴۰۰ خواهد داشت یا خیر؟ سهم هزینه‌های پرداختی بیماران و میزان حمایت‌های بیمه‌ای ایشان چگونه خواهد بود؟ سهم هزینه‌های دارویی در هزینه‌های بهداشت و درمان چه مقدار خواهد بود؟ و ده‌ها سوال دیگری که بر اساس علم آینده‌نگاری باید از هم اکنون برای آنها پاسخی درخور بجوییم.

دکتر عباس کبریایی‌زاده - استاد و مدیرگروه اقتصاد و مدیریت دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران