جمهوری اسلامی عصاره پیوند دیانت و سیاست

واقعیت این است که با آغاز حکومت پهلوی اندیشه سیاسی شیعه با نوعی ایستایی مواجه شد. این دوره نسبتا طولانی دوران غیر سیاسی شدن حوزه علمیه است که وجه مشخصه آن دوری گزیدن علما از …

واقعیت این است که با آغاز حکومت پهلوی اندیشه سیاسی شیعه با نوعی ایستایی مواجه شد. این دوره نسبتا طولانی دوران غیر سیاسی شدن حوزه علمیه است که وجه مشخصه آن دوری گزیدن علما از ورود به صحنه سیاست به طور جدی و مداوم است که در عمل بجز مواردی معدود همچون حضور آیت الله مدرس در مجلس و دیگر صحنه های سیاسی کشور ـ که البته به سرعت از سوی رضاشاه که به شدت از حضور شهید مدرس در صحنه سیاسی کشور بیم داشت از تداوم آن جلوگیری شد ـ و فعالیتهای آیت الله کاشانی در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، عمدتا سیاست موعظه، تقیه و انزوا نسبت به مسائل سیاسی از سوی علمای این دوره، تعقیب می شد و علی رغم برخی مسائل سیاسی و تدابیر امور اجتماعی در مباحث نظری از سوی علما به طور مشخص توسط آیت الله سید محمد حسین بروجردی مجتهد عالی‌قدر عالم تشیع، در این دوره در صحنه عمل اقدامی جدی صورت نگرفت که البته در این میان نباید سیاستهای ضد مذهبی و فضای خفقانی که از سوی رضا شاه بر کشور مستولی شده بود را در اتخاذ این رویکرد از سوی علما از نظر دور داشت. ‏

در آغاز دهه ۱۳۴۰ هـ‌. ش رخدادها و تحولاتی به وقوع پیوست که موجب بروز گفتمانی جدید در فقه سیاسی شیعه گردید؛ در این دوره از طرفی شاه تحت تأثیر سیاست های آمریکا و در ادامه سیاست وابستگی خود دست به اقدامات و به اصطلاح اصلاحاتی یازید که نتیجه آن در نهایت قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود؛ برگزاری انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی و حذف شدن شرط سوگند به قرآن و اعطای حق رای به زنان در جریان این انتخابات، طرح مباحث مربوط به انقلاب سفید، گسترده تر و آشکارتر شدن پیوندهای شاه با آمریکا و اسرائیل، حمله ماموران رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه در فروردین ۱۳۴۲ و ... موجب موضع گیری شدید روحانیت علیه شاه و دولت گردید. از طرف دیگر با وفات آیت الله بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ و مطرح شدن امام خمینی‌(ره) به عنوان مرجعی جوان و آگاه به امور سیاسی تحولی شگرف در این دوره به وقوع پیوست. توضیح اینکه؛ امام خمینی رویکردی کاملا متفاوت با آیت الله بروجردی در مواجهه با مسائل اجتماعی سیاسی داشت و علی رغم آیت الله بروجردی که تا سر حد ممکن از ورود به مسائل سیاسی خود داری می کرد، امام خمینی به عدم جدایی دین از سیاست اعتقاد داشته و روحانیت را ملزم به حساسیت و دخالت در امور سیاسی می‌دانست.‏

تحت چنین شرایطی دوران فترت و سیاست گریزی علما پایان یافت و به تدریج گفتمان "مبارزه علمی برای تحقق حکومت اسلامی" شکل گرفت. تئوریسین عملگرای این دوره یعنی امام خمینی، با ایجاد تحولی عظیم، ضرورت قیام علیه سلطان جائر و لزوم تشکیل حکومت اسلامی را مطرح و در این راه مبارزه خود را آغاز نمود. ایشان سنت پرداختن دوباره امر به معروف و نهی از منکر را احیا کرد و برای نخستین بار اصطلاح، "حکومت اسلامی" را در یک کتاب فقهی به‌کار بردند.امام خمینی بر خلاف سایر فقهای معتقد به ولایت سیاسی فقها که اعتقاد داشتند در صورت مهیا بودن شرایط برای حکومت، می‌بایست فقها به تصدی امور مردم اقدام نمایند، پا را فراتر نهاده و بر زمینه سازی و ایجاد شرایط تاکید کردند.‏

نکته مهم در این دوران، تاکید مضاعف امام خمینی(ره) بر سیاسی بودن مذهب شیعه، مخالفت با تقیه و از همه مهمتر مخالفت با سلطنت بود. نتیجه تلاشهای نظری و علمی امام خمینی سرانجام منجربه پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری ایشان و استقرار نظام جمهوری اسلامی شد که این رخداد فی نفسه طرح و تحولی نو در اندیشه سیاسی شیعه به شمار می‌رود و می‌توان آن را نتیجه و عصاره سالها فعالیت و تلاش نظری و عملی علما در عرصه پیوند سیاست و دیانت دانست.

حجت الله کریمی