فرهنگ نگاری و دایره المعارف نویسی در سه دهه اخیر در ایران

یكی از جلوه های رونق و ترقی فرهنگ دانشنامه نویسی در ایران امروز این است كه چندین مؤسسه یا سازمان دولتی یا خصوصی تماماً یا عمداً به كار تهیه و تولید و طبع و نشر فرهنگ ها و دایره المعارف ها می پردازند كه به چند نهاد از برجسته ترین آن ها اشاره می كنیم

● فرهنگ و فرهنگ‌نامه نویسی

الف) فرهنگ‌ها

تدوین فرهنگ = واژه‌نامه / واژگان / لغتنامه / قاموس / معجم[ و نیز دایره‌المعارف ]= دانشنامه / و اخیراً در زمینه‌هایی كه به زبان عربی است: موسوعه[ در ایران اسلامی سابقه‌ای هزار ساله، یعنی برابر و حتی كمی بیشتر از شاهنامه فردوسی دارد.

حتی درباره فرهنگ‌نگاری كتاب‌هایی، تألیف و طبع شده است از جمله فرهنگ‌های عربی به فارسی (علینقی منزوی) و فرهنگ‌های فارسی (دكتر محمد دبیر سیاقی، از فرهنگ‌نگاران كوشای امروز ایران و از همكاران سازمان لغتنامه دهخدا) و كتابشناسی فرهنگ‌های دو زبانه و چند زبانه فارسی (مركز اسناد و مدارك علمی ایران، ۱۳۶۶ ش)

Bibliography of Persian bilimgual and Multilimgual Dictionaries (Iranian Documentation Centre,۱۹۸۸)

.

این كتاب آنكه فرهنگ‌های ۱۲ سال اخیر را ندارد، ۶۴۳ فرهنگ را معرفی كرده است. به تخمین نگارنده این سطور، در ۱۲ سال اخیر بیش از ۲۰۰ فرهنگ یك زبانه یا دو و چند زبانه در ایران منتشر شده است.

لغتنامه اسدی/ فرهنگ اسدی / لغت فرس اسدی با آنكه مطلقاً نخستین و قدیمترین واژه‌نامه فارسی نیست، اما اولین لغتنامه فارسی متكی به شواهد شعری فارسی است كه موجود است و اسدی طوسی صاحب گرشاسبنامه (اثری پیش از شاهنامه) در گذشته به سال ۴۶۵ ق مولف آن است. از این اثر چندین تصحیح و طبع به عمل آمده است.

ناگزیریم از فراز تاریخی به طول یك هزاره، به قرن حاضر و بلكه به نیم قرن اخیر كه روزگار تدوین دو لغتنامه بزرگ و مهم امروزین فارسی است جهش كنیم. یعنی عصر لغتنامه دهخدا آغاز شده به همت شادروان علی اكبر دهخدا كه كار برگه‌نویسی آن از اوایل قرن شمسی حاضر (قرن چهاردهم هجری شمسی) باز می‌گردد و در سال ۱۳۲۴ ش مجلس شورای ملی قانونی برای حمایت همه جانبه از آن تصویب می‌كند و سرانجام سه دهه پس از درگذشت دهخدا، یك سال پیش از انقلاب اسلامی ایران، این اثر كه بزرگترین لغتنامه فارسی (شامل حدوداً ۲۰۰ هزار مدخل اعم از فارسی و عربی و اعلام رجال و اماكن و اصطلاحات علوم است در نزدیك به سی هزار صفحه در قطع رحلی بلند سه ستونی، در ۴۰ تا ۵۰ جلد بسته به نوع صحافی، با همكاری مستمر شادروان دكتر معین (در گذشته به سال ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۱ م) و همكاری چهل - پنجاه ساله استاد دكتر سید جعفر شهیدی رئیس سازمان لغتنامه دهخدا در سی سال اخیر و معاونت همه جانبه استاد دكتر محمد دبیر سیاقی كه به كتاب ارجمند فرهنگ‌های فارسی ایشان اشاره كردیم. دومین فرهنگ مهم فارسی جدید فرهنگ فارسی اثر دكتر محمد معین، وصی و جانشین شادروان دهخدا از اوایل دهه سی تا آخر دهه چهل در ۶ مجلد در قطع كوچك (رقعی) دوستونی است. دو جلد آخر این فرهنگ اعلام است و دارای مواد دانشنامه‌ای. تألیف و طبع این اثر در حدود دو دهه از اوایل دهه ۳۰ تا اواخر دهه ۴۰ به طول انجامیده است و شامل حدوداً یكصد هزار مدخل اصلی (غیر از تركیبات و زیر مدخل‌ها) و ۴۰ هزار فقره اعلام است. گفتنی است كه لغتنامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین در عین حال كه پر خواهان‌ترین فرهنگ‌های فارسی‌اند. اما هر دوی آن‌ها واژگان نو ساخته یا وام - واژه (loan word)‌های ۵۰ سال اخیر را ندارند. به همین جهت سازمان لغتنامه دهخدا كه با همكاری دانشگاه تهران هنوز و همچنان فعال است، علاوه بر تجدید چاپ لغتنامه در قطع جدید و با كاغذ نازك (با همكاری انتشارات روزنه) در ۱۴ جلد، فرهنگ جدیدی سامان داده كه در سه شكل بزرگ (بزرگتر از لغتنامه دهخدا و با شواهد فراوان‌تر و رسیده به عصر حاضر) و متوسط و كوچك تدارك دیده به صورت جزوه - جزوه تدوین و منتشر می‌گردد.

پس از این دو فرهنگ، فرهنگ‌های غالباً یك جلدی برای پر كردن خلأ آ‌ن‌ها یعنی آوردن لغات جدید، تدوین و طبع شده است كه تعداد آن‌ها از ۴۰ عنوان كمتر نیست، برای آگاهی از چون و چند آن‌ها به كتاب فرهنگ‌های فارسی پیش‌گفته مراجعه فرمایید. در این میان چند فرهنگ برجسته‌تر و جوابگوتر است كه نظر به اختصار این مقاله، فقط به نام آن‌ها اشاره می‌كنیم. فرهنگ عمید (تألیف شادروان حسن عمید) كه یك و دو و سه جلدی چاپ و بارها تجدید چاپ شده است. دیگر كه با استفاده از روش‌های علمی و نوین فرهنگ‌نگاری تألیف شده است فرهنگ قیاسی فارسی، تألیف خانم مهشید مشیری است. واژه‌یاب اثر ابوالقاسم پرتو فرهنگی است امروزین كه در برابر همه كلمات بیگانه، چه اروپایی، چه عربی، معادل فارسی می‌دهد. اما فرهنگی كه سراپا امروزین است و تعریف‌ها و مثال‌هایش همه جدید (و از هیچ فرهنگ دیگری گرفته نشده) فرهنگ فارسی امروز (دكتر غلامحسین صدری افشار با همكاری خانم‌ها نسرین و نسترن حكمی) كه بسیار جوابگو و روزآمد است و كلمات و تعبیرات غیررسمی (محاوره‌ای / عامیانه) را هم در بر دارد. سه فرهنگ فارسی به فارسی دیگر حائز اهمیت و در دست تدوین است: ۱) فرهنگی كه زیر نظر دكتر حسن انوری از همكاران پیشین سازمان لغتنامه دهخدا و استاد بازنشسته دانشگاه در ۸-۱۰ جلد (برای انتشارات سخن) با همكاری یك گروه ۳۰-۴۰ نفره، بیش از ۷ سال است كه تألیف آن پیش می‌رود. ۲) فرهنگی كه احتمالاً در ۵-۶ جلد در مركز نشر دانشگاهی، به همت مهندس علی كافی و گروه فرهنگ‌نگاری آن مركز در مراحل پایانی تألیف است ۳) فرهنگی كه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به سرپرستی یكی از اعضای پیوسته فرهنگستان، زبانشناس نامدار معاصر دكتر علی اشرف صادقی در مرحله آغازین و برنامه‌ریزی و فیش‌برداری است.

آن‌چه گفته شد فقط به یك دهم فرهنگ‌های فارسی به فارسی اشاره داشت.

حال به فرهنگ‌های دو زبانه می‌پردازیم. اعم از فرهنگ لغت عادی (مانند فرهنگ انگلیسی - فارسی شادروان سلیمان حییم) یا فرهنگ موضوعی مانند فرهنگ منطق یا فلسفه یا انواع فرهنگ‌های علمی است (كه هم یك زبانه مانند فرهنگ معارف اسلامی استاد دكتر سید جعفر سجادی است و هم دو زبانه مانند فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعیA Glossary ofTechnical Terms of Philosophy and social sciences

گفتنی است كه فرهنگ‌نگاری و دایره‌المعارف‌نویسی در سه دهه اخیر و بیشتر در دو دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی (در سال ۱۳۵۷ ش / ۱۹۷۹ م) ترقی و رونق بی‌سابقه‌ای یافته است، به طوری كه زمینه چندین زبان و بیش از همه انگلیسی و عربی فرهنگ‌ها و دانشنامه‌های عمومی یا تخصصی عدیده‌ای تدوین شده كه نزدیك به ۳۰۰-۴۰۰ عنوان از آن‌ها انتشار یافته و بعضی از آن‌ها كه چندین جلدی بوده، تألیف و طبع همزمان و مستمر آن‌ها ادامه دارد كه به برجسته‌ترین آن‌ها به شیوه‌ای موضوعی فقط با ذكر نام / عنوان كتاب، و نام مؤلف یا ویراستار / سر ویراستار editor-in-chief اشاره خواهد شد. این‌كه به سایر داده‌ها و اطلاعات كتابشناختی نمی‌پردازیم، صرفاً به ملاحظه صرفه‌جویی در حجم مقاله است.

یكی از جلوه‌های رونق و ترقی فرهنگ - دانشنامه‌نویسی در ایران امروز این است كه چندین مؤسسه یا سازمان دولتی یا خصوصی تماماً یا عمداً به كار تهیه و تولید و طبع و نشر فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌ها می‌پردازند كه به چند نهاد از برجسته‌ترین آن‌ها اشاره می‌كنیم.

۱) نشر فرهنگ معاصر به مدیریت آقای داود موسایی كه در سال (۱۳۶۰ ش / ۱۹۸۱ م) تأسیس شد و امتیاز مهمترین فرهنگ انگلیسی - فارسی (و فارسی - انگلیسی) عصر جدید را كه تألیف فرهنگ‌نگار عالی‌مقام معاصر شادروان سلیمان حییم از ورثه آن دانشمند سختكوش به دست آورد و انواع فرهنگ‌های او را در قطع‌ها و مجلدات و بهسازی‌های لازم كراراً چاپ و تجدید چاپ كرد. بعضی تصور می‌كنند سلسله فرهنگ‌های ارزشمند كهنه و مهجور است. غافل از آن‌كه این فرهنگ‌ها كلاسیك است و حفظ اصالت دیروزین آن و بهسازی در چاپ یا فی‌المثل امروزین‌سازی آوانگاری (تلفظ نمای) آن بسیار سنجیده‌تر از این بود كه ناشر بدون حساب و كتاب لغات جدید (سه - چهاردهه اخیر) را به‌ آن بیفزاید. این كار كه خوشبختانه نه ناشر از آن پرهیز كرده، ممكن است برای بعضی خریداران، مطلوب نباشد ولی بی‌تردید شیوه‌ای روشمند و آكادمیك است. همین ناشر چند فرهنگ جدید انگلیسی كه عنوان كلی همه آن‌ها "فرهنگ معاصر..." است به همت بزرگ‌ترین زبانشناسان ایران از جمله دكتر محمدرضا باطنی و دكتر علی محمد حق‌شناس كه كاملاً روزآمد (up-to-date) هستند، منتشر كرده است. او همچنین در زمینه روانشناسی، گیاه‌شناسی، كامپیوتر، فرهنگ فارسی به فارسی (تألیف دكتر صدری افشار و همكاران كه به آن اشاره شد) و فرهنگ‌های عربی به فارسی (و بالعكس) و نیز فرهنگ‌های فرانسه - فارسی / فارسی - فرانسه و رشته‌های دیگر با استفاده از بهترین و پیشرفته‌ترین امكانات چاپی و طراحی كتاب در ایران امروز، تلاشی جدی و پیگیر دارد.

سازمان دیگری كه ویژه تألیف و طبع نشر فرهنگ است سازمان لغتنامه دهخداست كه بیش از نیم قرن از تأسیس و فعالیت مستمر آن می‌گذرد و چنان‌كه اشاره شد، مدیر دانشمند آن دكتر سید جعفر شهیدی است؛ به آثار چهارگانه این سازمان هم اشاره شد. سازمان دیگر مركز نشر دانشگاهی است كه در سال (۱۳۵۸ ش / ۱۹۸۰) به پیشنهاد و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، به ویژه برای همكاری در تألیف و نشر كتاب‌های درسی و كمك درسی و درسنامه‌های دانشگاهی، برای همه دانشگاه‌های ایران تأسیس شد و از آغاز تا امروز مدیریت آن با آقای دكتر نصرالله پورجوادی - عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و نیز عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. جز یك فرهنگ چند جلدی فارسی به فارسی كه تألیف آن ادامه دارد بقیه فرهنگ‌ها یا واژه‌نامه / واژگان (glossary, vocabulary) منتشره از سوی این مركز در رشته‌های علمی است در ریاضیات گرفته تا دریانوردی و معدن و ده‌ها رشته دیگر كه عمده‌ترین آن‌ها فرهنگ علم و تكنولوژی (زیر نظر دكتر رضا منصوری، فیزیكدان برجسته، استاد دانشگاه و عضو فرهنگستان علوم ایران) است.

سازمان دیگر كه مانند یك فرهنگستان كوشا و پویا عمل می‌كند، مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی، است كه در حدود ۱۵ سال پیش به همت یكی از برجسته‌ترین زباندانان، ادب‌شناسان و واژه‌پژوهان و فرهنگ‌نگاران و محققان و گونه شناسان زبان‌فارسی، آقای دكتر علی رواقی استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی اداره می‌شود و ده‌ها فرهنگ در آن موسسه با همكاری گروهی از پژوهشگران، تألیف شده و در مراحل گوناگون و غالباً نهایی تولید و نزدیك به انتشار است از جمله ۱) تصحیح فرهنگ عربی - فارسی تكلمه الاصناف، ۲) ذیل فرهنگ‌های فارسی (یك جلد) ۳) فرهنگ پسوندهای فارسی (اعم از زنده یا مهجور) ۴) فرهنگ پسوندواره‌های فعلی ۵) فرهنگ آفرینش‌های هنری (كه شامل تركیب‌های اضافی ]مانند كنج عزلت[ كه ۱۲ هزار صفحه از آن حروفچینی شده و ان‌شاءالله در اوایل سال ۱۳۸۰ ش / ۲۰۰۱ م منتشر خواهد شد) ۶) فرهنگ واژگان فارسی متون كلاسیك ۷) فرهنگ تركیبات اسمی و ده‌ها فرهنگ دیگر كه در مراحل مختلف تهیه یا تولید هستند.

اینك فهرست‌وار، در كمال اختصار ابتدا به بعضی دیگر از فرهنگ‌های دو زبانه عام (یك سویه یا دو سویه) و سپس فرهنگ‌های موضوعی اشاره می‌كنیم.

▪ انگلیسی

در زمینه فرهنگ‌های انگلیسی - فارسی، جز آن‌ها كه یاد شد باید از فرهنگ‌های فرهنگ‌نگارانی چون عباس آریان‌پور، منوچهر آریان‌پور، دكتر یارمحمدی، علی صلح‌جو، محمدرضا جعفری. فرهنگ - دانشنامهٔ فرزان هم در ۵ مجلد به كوشش اینجانب و آقایان مسعود قاسمیان و بابك محقق، در مراحل نهایی تألیف حروفچینی همزمان است.

▪ فرانسه

فرهنگ‌های سعید نفیسی، پارسایار، خانم مهشید مشیری، عرفان قانعی‌فرد، و اثری از استاد ابوالحسن نجفی كه در دست تألیف است.

▪ عربی

اشاره شد كه تعداد فرهنگ‌های عربی - فارسی و اخیراً فارسی - عربی بسیار زیاد است و به كتابی از استاد علینقی منزوی اشاره شد. بعضی از جدیدترین آثار در سی‌ساله اخیر عبارتند از فرهنگ عربی - فارسی جامع‌ نوین (اثر احمد سیاح)، چند گونه فرهنگ فارسی - عربی از استاد تونجی دانشمند فارسی‌دان سوری به نام المعجم الذهبی. فرهنگ فارسی - عربی اثر دكتر حمید طبیبیان كه لاروس عربی خلیل الجر را هم به فارسی ترجمه كرده‌اند. (كه اولی نزدیك به انتشارات و دومی سال‌ها و بارهاست كه منتشر شده است). ترجمه الرائد به فارسی (دكتر انزابی نژاد)، ترجمه المنجد والمنجدالطلاب هر دو به كوشش آقای بندر ریگی. استاد پرویز اتابكی فرهنگ عربی - فارسی كلاسیك و نوینی در نشر فرزان زیر چاپ دارند.

فرهنگ‌هایی هم به زبان ایتالیایی - فارسی، و زبان‌های آلمانی، اسپانیایی، سوئدی و حتی چینی - فارسی (وبالعكس)، ارمنی، كردی، عبری (سلیمان حییم)، تركی و چندین زبان دیگر به فارسی درآمده است. فرهنگ‌های متعددی در زمینه گویش‌های ایرانی داریم كه در حدود ۳۰ عنوان منتشر شده و هفتاد عنوان در پژوهشگاه علوم انسانی زیر چاپ است. همچنین فرهنگ‌های اوستایی، پهلوی و سندی منتشر شده است. اینك به فرهنگ‌های موضوعی می‌پردازیم.

بهاءالدین خرمشاهی

---