بازارها

در اصفهان بازار از قدیم الایام وجود داشته است و یك یك از بازارهای ویران شده نیز در جای خود بیان گردید

در اصفهان بازار از قدیم الایام وجود داشته است و یك یك از بازارهای ویران شده نیز در جای خود بیان گردید.

بازارهائی كه بیشتر آن از ساختمان سلاطین و بخصوص صفویه است و وجود دارد بقراری است كه در پائین مینگارد:

● سر در قیصریه

در مقابل مسجد شاه در شمال میدان شاه اصفهان سردری هلالی شكل با كاشیكاری مجلل و با شكوهی پدیدار است كه از آنجا داخل بازار قیصریه می شوند.

این سردر به امر شاه عباس بزرگ در سال۱۰۱۱ه.ق از روی سردر قیصریه آسیای صغیر ساخته شده و چون در قدیم الایام عموم مردم بخصوص سلاطین و پادشاهان به اوضاع كواكب توجه داشتند ساختمان ها را نیز در ساعات میمون و اقترانات سعد بنا می كردند و گویا هنگام شروع به ساختمان ها این بنا طالع در برج قوس بوده است و از این رو در بالای سر در برج قوس را كه از ستاره هائی تشكیل می شود كه پیكره كمان را نشان می دهد ترسیم و انسان نیم تنه دیگر آن به صورت حیوان درنده ‏ای است با درست داشتن تیر و كمان نقاشی كرده ‏اند و در وسط این سر در نقش خورشید با طرزی جالب و عالی مشاهده می شود.

در داخل این سردر نقاشی های بسیار زیبا وجود دارد كه در اثر مرور و زمان خراب و از بین رفته و آن تصویر یكی از جنگ های شاه عباس بزرگ با ازبكها می باشد. در بالا و پائین سمت راست تصاویری از مردان و زنان اروپائی در حال عشرت نمودار و طرف چپ شكارگاه است. در قسمت بالا روبرو دریچه‏ ای است كه در قدیم جای ساعت بزرگی بوده و در اوقات روز زنگ هائی میزده و پاندولش موجب حركات و بازی های گوناگون به اشكال منقش مانند پرندگان و حیوانات كه از چوب نقاشی شده بود می گردید. و گفته ‏اند كه در بالای آن ساعت ناقوسی وجود داشته كه از دیر هرمز شاه آورده بود.

طرفین سر در قیصریه سكوهای وسیعی از سنگ یشم و سماق نصب شده است در قدیم جواهر فروشان و زرگران بساط خود را روی آنها گسترده و متاع های خود را به فروش می رسانیدند. در جبهه چپ سر در منظره شكار دسته جمعی شاه عباس و نیز تصویر جوانی را نشان می ‏دهد.

در طرفین سر در نقاره خانه ‏ای وجود داشته كه تا این اواخر در ایوان های آن هنگام ‏غروب و طلوع آفتاب چنانچه مرسوم بود نقاره می نواختند، نگارنده بیاد دارم كه در سال های تا ۱۳۰۷ این عمل انجام می شد. در حجرات و ایوان های نقاره خانه نقاشی ها و گچبری های عالی مانند تزیینات طبقه ششم عالی قاپو وجود داشت كه در ۱۳۰۷ شمسی از میان رفت و تزیینات جدید انجام دادند.

هنگامی كه عابران وارد سر در می شوند داخل بازار قیصریه می گردند این از بناهای شاه عباس بزرگ است كه در زمان قدیم گران بهاترین پارچه ‏های زربفت را در آنجا می فروخته ‏اند. نمایندگان تجار خارجی نیز در این بازار حجره هائی داشتند بازار مزبور كه به بازار شاهی نیز شهرت دارد از سر در قیصریه شروع و ببازار چیت سازها و از آنجا ببازار دارالشفا منتهی می شود و امروز محل فروش بهترین قلمكارها و كارهای دستی اصفهان است. در این بازار محلی بنام ضربخانه معروف شاهی وجود دارد و سرای معروف شاه نیز در این بازار واقع است.

چهارسوی ضرابخانه كه مانند آن نه در اصفهان و نه در ایران وجود دارد چهارسوی بازار چیت سازها در جنب دارالشفا در این بازار واقع است. تیمچه ‏های جهانگیز و شله نیز در همین بازار است. بازار سماور سازهای كنونی كه در قدیم بازار مثقالی فروش ها موسوم بوده دارای چهارسوی بی نظیری است مسمی به چهاركرباس فروش ها كه حوضی بسبك صفوی در وسط آن می باشد و بوسیله بازار كوچكی به چهارسوی چیت سازها متصل می شود.

این كه این بازار را مثقالی فروش ها می گفته ‏اند از این رو بوده كه پارچه ‏های گران بها و زریفت را در آن بازار مثقالی می فروخته ‏اند. از بازارهای متصل به بازار قیصریه است بازار زرگرها كه به امر شاه عباس و بوسیله محبعلی لله بیك بنا گردید است این بازار از چهارسوی كرباس فروش ها ببازار قهوه كاشی ها منتهی می شود وسط آن چهارسوی زیبائی قرار دارد و انشعاب آن بازاری است كه به دارالشفا منتهی می شود.

دارالشفا نام تاریخی بیمارستان بزرگ شاهی است كه در عهد صفویه وجود داشته و اكنون قسمتی از زمین ویرانه آن به صورت مسجدی كوچك بنام مسجد دارالشفا بنا شده و معروف است.

بازار دیگر بازار تفنگسازها می باشد كه از مبانی دوره شاه عباس بزرگ است بازار مزبور از در سرای مخلص به بازار سماورسازها منتهی می شود و بازار منشعب از آن چخماق سازها نام دارد این دو بازار را زمانی بنام بازار شمشیرگرها می خواندند.

تاریخ قطعی ساختمان سر در مذكور معلوم نیست آنچه مسلم است در سال ۱۰۱۴ كه شاه عباس بازار قیصریه و تمام بازارهای اطراف میدان نقش جهان و كاروانسرا و حمام نزدیك میدان از ساخته‏ های خود را وقف بر پیغمبر اسلام نموده و صورت وقفنامه آن در كتاب قصص الخانانی ضبط شده سر در قیصریه هم ساخته شده بوده است. ولی این نكته با آنچه در آثار ایران گفته شده كه تاریخ اتمام ساختمان سر در قیصریه سال ۱۰۲۶ ه.ق است مطابقت ندارد مگر این كه گفته شود تزئینات و نقاشی های آن در سال ۱۰۲۶ ه.ق انجام یافته است.

▪ در گنجینه آثار تاریخی اصفهان درباره كتیبه سر در قیصریه چنین نوشته شده است:

بین نقاشی های جبهه ‏های سه گانه سر در قیصریه و پشت بغل های كاشیكاری عهد صفویه در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار دستور طل السلطان حكمران اصفهان یك حاشیه كاشیكاری در امتداد سه جانب سر در و بعرض سی سانتیمتر به تزیینات این سر در اضافه شده است و به این مناسبت كتیبه ‏ای نیز نصب شده كه بخط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی خشت لاجوردی بشرح زیر است:

در عهد دولت و زمان و سلطنت اقتدار سلطان الاعظم و الخاقان الاكرم، اعدل الخواقین و اكرم السلاطین اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاه جمجماه پادشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابو.... خسرو، صاحب قران ناصرالدین شاه قاجار خلدالله ملكه و سلطانه بر حسب امر قدر قدر مبارك حضرت سپهر رفعت اقدس اشرف امجد ارفع و الاشاهنشاه زاده اعظم ظل السلطان حكمران و فرمانروای ایالات اصفهان و فارس و عراق و عربستان و لرستان و یزد و مضافات و بسر كاری و اهتمام مقرب الخاقان میرزا نصرالله خان مستوفی مخصوص صورت اتمام و سمت انجام پذیرفت كتیبه المنتسب بسیادهٔ القرشی چاكر درگاه اسدالله الحسینی القرشی سنه ۱۲۹۸.

و در وسط این حاشیه كاری در جانب غربی سر در بخط نستعلیق آبی بر زمینه كاشی سفید نوشته شده.

بسعی مقرب الحضره الوالا مصطفی قلیخان فراشباشی با تمام رسید.

و در انتهای این حاشیه كاشیكاری بخط نستعلیق آبی بر زمینه سفید نوشته شده. عمل كمترین آقاجان فخار سنه ۱۲۹۸.

خطوط بنائی در طرفین جلو خان سر در قیصریه.

برجرزهای طرفین مدخل بازار قنادها در سمت راست سر در قیصریه و بازار كفاش ‏ها در سمت چپ سر در دو شكل مربع بخط بنائی لاجوردی رنگ معرق بر زمینه آجری دو بیت شعر بشرح ذیل منقوش است.

غرض نقشی است كز ما باز ماند كه هستی را نمی ‏بینم بقائی

مگر صاحب دلی روزی برحمت كند در كار مسكینان دعائی

▪ در كتاب تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان راجع ببازار قیصریه چنین نوشته است:

در عقب سر در بازار شاهی مشهور به قیصریه است كه در سال ۱۰۲۹ ه و ۱۶۱۹ م در برابر قیصریه رم ساختمان گردیده. این بازار بزرگترین و با شكوهترین بازارهای اصفهان بوده است و در وسط بازار محوطه بزرگ مدور شكلی است كه گنبد زیبای دارد و در طرف مغرب كاروانسرای با شكوه شاهی كه دو طبقه و دارای تقریباً ۱۵۰ حجره است قرار دارد در مشرق بازار ضرابخانه بوده كه حالا تجارتخانه می ‏باشد در این بازار مانند قدیم پارچه‏ های گوناگون و قلمكارهای اصفهانی و غیره به فروش می رسد.

در جلو این سر در در قدیم حوض آب بسیار بزرگی وجود داشت و چهار بازار شاهی نیز همین جلوخان شروع می شده كه فعلاً بجای حوض قدیمی گلكاری و حوض كوچك دیگری از طرف شهرداری ساخته شده و نسبتا قابل توجه است.

▪ در بالای سر در قیصریه روی كاشی به خط نستعلیق نوشته شده كه:

در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حكمرانی ظل السلطان بسر كاری میرزا نصرالله خان مستوفی بسال ۱۲۱۸ تعمیر به عمل آمده و برای نگهداری این سر در تاریخی تا این سال توجهی به عمل نیامده و نقاشی های آن از بین رفته و به داخله آن نیز خرابی وارد شده اكنون باستان ‏شناسی در نظر دارد تا حد امكان آن را تعمیرات بنماید.

مجموعه سر در بازار و نقاره خانه طی شماره ۱۰۳ بثبت تاریخی رسیده است.

● بازار قیصریه

شرح این بازار و انشعابات آن در سر در قیصریه تشریح گردید و نیازی به اعادی آن نیست.

● بازار گلشن یات جارچی

این بازار از چهارسوی قلندرها تا محل دروازه اشرف امتداد دارد و از ساختمان های عصر صفوی است.

اماكن قدیمه‏ ایكه در این بازار واقع شده مسجد ملك علی بیك جارچی باشی از عهد شاه عباس كبیر (۱۰۱۹ ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله (۱۰۲۲ ه.ق) می باشد. سراهای: جارچی باشی، بزرگ، گلشن، فخر، دو تیمچه كه همه تجارتی هستند در این بازار واقع شده ‏اند.

● بازار دروازه اشرف

این بازار از دروازه اشرف شروع تا چهارسو شاه و مدرسه ملا عبدالله امتداد دارد و از احداثات عصر صفویه است. مدرسه جده بزرگ( ۱۰۵۸ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله از بناهای شاه عباس كبیر در این بازار واقع است، چهارسوی شاه از بناهای شاه عباس است.

▪ سراهانی:

محمد صادق خان، مخلص، تیمچه در قهوه كاشیها، تیمچه ملك و عصارخانه و حمام شاه در این بازار قرار دارند بازار منجم باشی كه به چهارسوی ساروتقی منتهی می شود از انشعابات این بازار است و قسمتی از كاشی كاری آن باقی می ‏باشد.

مدرسه جده كوچك (۱۰۵۶ ه.ق) از احداثات زمان شاه عباش ثانی نیز در این بازار (منجم باشی) واقع است. دنباله این بازار در زمان صفویه به بازار بسیار طولانی و بزرگ مشعلدار باشی متصل می شده كه امروز اثری از آن نیست.

● بازار لواف ها و آهنگران

این دو بازار در دو طرف خیابان حافظ كه از میدان شاه منشعب می شود قرار دارند. در شرق بازار آهنگرها كوچه ایست بنام بیگدلیها و سرائی بزرگ و حمامی و محل دیگری هم به همین نام معروف است.

خاندان بیگدلیها مربوط بسلسله شاملو از طوایف قزلباش بوده ‏اند و آن بیگدلی صاحب تذكره معروف این خاندان است.

مدرسه خواجه ملك در شمال شیخ لطف الله و مشرق بازار لوافان و آهنگران واقع بوده است.

● بازار كفشدوزها

این بازار در مسجد شیخ لطف الله بدر مسجد شاه امتداد دارد از جانب جنوب و غرب میدان نقش جهان و طرفین كاخ عالی قاپو دنباله چهار بازار اطراف میدان نقش جهان پیوسته بوده و اكنون جز ادارات شهربانی و دخانیات است.

---