سرمایه‌گذاری، نه سرمایه‌داری

در مجموعه واژه‌هایی که به‌دلیل جهل به موضوعات مرتبط با آنها دچار خطای در ادراک مشترک شده‌اند، می‌توان به واژه‌های سرمایه‌دار، سرمایه‌گذار، سرمایه‌داری، سرمایه‌گذاری، …

در مجموعه واژه‌هایی که به‌دلیل جهل به موضوعات مرتبط با آنها دچار خطای در ادراک مشترک شده‌اند، می‌توان به واژه‌های سرمایه‌دار، سرمایه‌گذار، سرمایه‌داری، سرمایه‌گذاری، پولداری و... اشاره کرد.

البته این سوءبرداشت‌ها از این مفاهیم فقط از ناحیه مردم غیرمدعی واژه‌شناسی رخ نمی‌دهد بلکه متأسفانه بعضا از ناحیه کسانی اتفاق می‌افتد که گاهی در مقام راهنما و آموزگار دیگران هم جلوه می‌کنند و بنابراین شأن ترویجی و آموزشی دارند.

حساسیت به تبیین این خطاهای ادراکی از آن جهت است که خواسته یا ناخواسته از طریق تعمیم مفاهیم به تعریف درآمده بعضا نادرست، مبادرت به ریشه‌گذاری ایده‌ها و قالب‌های ذهنی ناصوابی می‌شود که نمی‌توان نسبت به آینده پیامدهای آن امور از هم‌اکنون هشدار نداد.

آنچه عقل سلیم می‌پسندد و قطعا در ادبیات دینی ما هم از آن حمایت می‌شود، آن است که سرمایه‌گذاری، ممدوح و پسندیده است و می‌تواند منجر به تولید ثروت و حتی سرمایه شود، رفاه جامعه را افزایش دهد، فقر و فلاکت را کم کند یا حتی از بین ببرد اما لزوما چنین نیست که سرمایه‌داری چنین رسالتی را عهده‌دار بوده باشد یا لزوما سرمایه‌داران، بانیان و عاملان انحصاری سرمایه‌گذاری باشند.

البته باید اعتراف کرد که سرمایه‌دارانی هم هستند که سرمایه‌گذاری و نهایتا تولید ثروت می‌کنند ولی عکس قضیه همواره صادق نیست؛ یعنی قابل تصور است که سرمایه‌گذاری صورت بگیرد اما بانی و عامل (یا بانیان و عاملان) آن، سرمایه‌داران نباشند.

این مقوله درخصوص دولتی بودن و سرمایه‌داری بودن اقتصاد هم مطرح است. واقعا به لحاظ روش‌شناسی قابل دفاع نیست که هر نوع سرمایه‌گذاری را به سرمایه‌داری خصوصی منتسب کنیم و آن را عاری از فساد و انحراف مالی بدانیم و در مقابل، سرمایه‌گذاری دولتی را به همراه فساد و رانت حاصل از آن، نتیجه حمایت نکردن از سرمایه‌داران معرفی کنیم.

به عبارت دیگر، می‌توان تصور کرد که دولتی مبادرت به سرمایه‌گذاری کند و موجبات رقابت را هم برای بخش خصوصی در حال پا گرفتن با خودش فراهم آورد و در عین حال لزوما منشأ رانت و فساد مالی نباشد.

به راستی اگر فساد در برخی از سیستم‌های اجتماعی و سیاسی جهان معاصر یا برخی از ناکارآمدی‌ها موجبات فروپاشی آنها را فراهم کرده است، چگونه می‌توان استدلال کرد که برای پرهیز از مفاسد و انحرافات، همه جوامع باید به سوی سرمایه‌داری بروند.

این نکته از آن جهت اهمیت دارد که سرمایه‌داری یک نظام جامع و دارای هویتی معین و مبانی اندیشه‌ای مشخص و استوار بر لیبرالیسم است و فقط یک لفظ ساده نیست که ما از آن اراده سرمایه‌گذاری و خوب بودن تولید ثروت کنیم.

بنابراین، مناسب آن است که جامعه از سرمایه‌گذاری توسط بخش‌های مختلف دفاع کند و از عاملان آن سپاسگزار باشد و در عین حال متوجه باشد که سرمایه‌گذاری را با سرمایه‌داری خلط نکند و آگاهانه یا ناآگاهانه به خاطر تمجید از سرمایه‌گذاری به دامن نظامی با مختصات معین و تحقیقات متفاوت از نظام اقتصادی مورد نظر جمهوری اسلامی (که در آن سرمایه‌گذاری پسندیده است) نرود.

ما در «سرمایه‌گذاری»، کار، کوشش، تولید، کیفیت، رقابت، کاهش هزینه‌ها و بهره‌وری و سرمایه‌گذاری مجدد سودهای حاصله را می‌یابیم و در «سرمایه‌داری»، اصالت فرد، بی‌هویتی جمع، جست‌وجوی نفع شخصی، بی‌منزلت بودن نیروی انسانی در مقایسه با سرمایه آکنده از تکنولوژی‌های نو، منزوی شدن فرهنگ‌های اجتماعات و جوامع غیرتوسعه یافته و بی‌فرهنگ تلقی شدن صاحبان آنها و در مقابل مدعی فرهنگ داشتن فقط کسانی که فرهنگ سرمایه‌داری را پذیرفته‌اند و... تجربه کرده‌ایم.

از این روی به‌نظر می‌رسد که آینده جامعه ایران اسلامی باید با ترویج سرمایه‌گذاری و نه با تعمیق سرمایه‌داری بازسازی شود.

دکتر حسن سبحانی