شب قدر , افق ها و سرنوشت ها

شب قدر برای تمامی مسلمین – و حتی انسان ها شب مقدرات الهی است , شبی که انسان به اختیار خویش و با اعمال خود , تقدیری را در این شب برای خود تعیین می کند تا تمامی دوران سال را با آن سپری کند همانگونه که یک معلم با توجه به وضعیت شاگرد خود سرنوشت او در سال تحصیلی را مشخص می کند, بنابراین شب قدر اجباری است که براساس اختیار انسان به وجود آمده است اگرچه کرامت انسان فراتر از آن است که از انسان قدرت تغییر سرنوشت خود را سلب کند , آنچه می خوانید بخشی از نکاتی است که در مورد شب قدر در قرآن کریم قابل بیان است

شب‌قدر برای تمامی‌مسلمین – و حتی انسان‌ها - شب مقدرات الهی است ، شبی که انسان به اختیار خویش و با اعمال خود ، تقدیری را در این شب برای خود تعیین می‌کند تا تمامی‌دوران سال را با آن سپری کند همانگونه که یک معلم با توجه به وضعیت شاگرد خود سرنوشت او در سال تحصیلی را مشخص می‌کند، بنابراین شب‌قدر اجباری است که براساس اختیار انسان به وجود آمده است اگرچه کرامت انسان فراتر از آن است که از انسان قدرت تغییر سرنوشت خود را سلب کند ، آنچه می‌خوانید بخشی از نکاتی که در مورد شب‌قدر در قرآن کریم قابل بیان است.

● شب‌قدر در قرآن کریم

در میان تمامی‌مفسران قرآن کریم این موضوع که قرآن در شب‌قدر نازل شده ، اختلافی وجود ندارد، علامه طباطبایی مفسر برجسته قرآن‌کریم در مورد شب‌قدر در قرآن‌کریم می‌نویسد: «در قرآن کریم آیه‌ای که به صراحت بیان کند شب‌قدر چه شبی است دیده نمی شود ولی از جمع‌بندی چند آیه از قرآن کریم می توان فهمید که شب‌قدر یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است. قرآن کریم از یک سو می فرماید: «انا انزلناه فی‌لیله المبارکه».

این آیه گویای این مطلب است که قرآن یکپارچه در یک شب مبارک نازل شده است و از سوی دیگر می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» و گویای این است که تمام قرآن در ماه‌رمضان نازل شده است و در سوره قدر می فرماید: «انا انزلناه فی لیله القدر» از مجموع این آیات استفاده می شود که قرآن کریم در یک شب مبارک در ماه‌رمضان که همان شب‌قدر است نازل شده است. پس شب‌قدر در ماه‌رمضان است اما اینکه کدام یک از شب‌های ماه‌رمضان شب‌قدر است، در قرآن کریم چیزی بر آن دلالت ندارد و تنها از راه روایات می‌توان آن شب را تعیین کرد ، نزول دفعی و یکپارچه قرآن در شب‌قدر بر سینه نورانی پیامبر(ص) همراه با نزول تدریجی آن در طول ۲۳ سال دوران بعثت ایشان از نکاتی است که باید در زمانی دیگر مورد بررسی قرار گیرد.

● شب‌قدر در روایات

در روایات نیز شب‌های مختلفی به عنوان شب‌قدر تعیین شده اند ، در این روایات شب‌های نوزدهم ، بیست و یکم ، بیست و سوم به عنوان شب‌های قدر معرفی شده اند، اگرچه در نگاه ابتدایی ، تعیین نشدن این شب ، نقطه ابهامی‌در انجام اعمال شب‌های قدر است زیرا انسان نمی‌داند که در کدام یک از این شب‌ها باید اعمال را انجام دهد اما در نگاه بهتر و والاتر ، روشن نبودن این شب بهانه ای برای تلاش بیشتر برای درک بیشتر این شب است ، شبی معادل هزار شب !

علامه طباطبایی در مورد این شب می‌فرماید: «عدم تعیین یک شب به جهت تعظیم امر شب‌قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند. پس از دیدگاه روایات ائمه اهل بیت(ع) شب‌قدر از شب‌های ماه‌رمضان و یکی از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است.»

● شب‌قدر در افق‌های مختلف

اگر شب‌قدر یک شب است آن چنانکه قرآن از آن به عنوان «لیله‌القدر» نام برده است ، چگونه در نقاط مختلف جهان دارای شب‌های قدر«لیالی‌قدر» هستیم ؟ آیا این موضوع به معنای داشتن شب‌های مختلف قدر است یا اینکه افراد هر منطقه دارای «شب‌قدر» متفاوت از شب‌های دیگر هستند، درباره نسبت میان «افق جغرافیایی» و «شب‌قدر» باید سه نظریه را مورد بررسی قرار داد:

نظریه اول: برخی از مفسران قرآنی ، شب‌قدر را از نگاهی نجومی‌، همان سایه نیم کره زمین است که بر نیم کره دیگر می‌افتد و می‌دانیم که این سایه همراه گردش زمین در حرکت است و یک دوره کامل شب به دور زمین باشد؛ یعنی مدت بیست و چهار ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می‌دهد، شب‌قدر است که آغاز آن یک نقطه شروع می‌شود و درنقطه دیگر پایان می‌گیرد.

نظریه دوم: معتقدین به نظریه دوم نیز شب‌قدر را مجموعه ای از یک روز و شب می‌دانند همانگونه که در گفت‌وگوهایی مختلف شب را به روز بعد متصل می‌کنند مثلا می‌گویند «شب جمعه» یعنی ساعاتی از روز و شب پنج شنبه، در زبان عرب نیز«یوم» به مجموعه شب و روز گفته می‌شود برهمین اساس است که در روایات آمده است: «که اگر کسی از شب زنده داری در شب‌قدر محروم بود، از برکات روز آن استفاده کند؛ چنانکه از امام صادق (ع) چنین روایت شده است: «لیله‌القدر فی کل سنه و یوم‌ها مثل لیل‌ها ؛ در طول سال، یک شب‌قدر وجود دارد و روز آن، مانند شب آن است.»

نظریه سوم: که باید آن را نظریه تکمیلی دانست ، شب‌قدر براساس افق هر منطقه متفاوت است، همانند تفاوتی که در دیگر اعمال انسان براساس اختلاف افق دیده می‌شود مثلا زمان نماز‌ها در یک افق متفاوت در افق شهر دیگری است و افراد هر کدام از این شهرها باید براساس افق زمانی خود اعمال را انجام دهند ، شب‌قدر خاصیتی اینگونه دارد، بر این اساس در شب‌قدر هم تعجب ندارد که امشب شب‌قدر ما باشد و چند ساعت بعد، شب‌قدر منطقه دیگر و این نظر ، منافاتی با یک شب بودن شب‌قدر نیز ندارد؛ زیرا برای هر شخص و هر منطقه ای، یک شب‌قدر وجود دارد .

بنابراین نظریه، فرشتگان در تمام ۲۴ ساعت شبانه‌روز قدر ، به طور مکرر در حال نزول بر حجت خدا و آوردن برکات هستند و درهر جا تا طلوع فجر آن منطقه، فیض الهی به طور ویژه نازل می‌شود.

به نظر ما، نظر دوم نیز باید به نظر و احتمال سوم برگردانده شود؛ زیرا طلوع فجرها مختلف است و اینطور نیست که همزمان در یک مقطع زمانی، نصف کره زمین شب باشد و در نصف دیگر ، روز؛ بلکه از آنجا که زمین در حال چرخش است، لحظه به لحظه {حتی مطلع الفجر} برای مناطق مختلف اتفاق می‌افتد و همه طبق افق منطقه خود، از شب‌قدر بهره‌می‌برند و اینطور نیست که برخی شب‌قدر داشته باشند و برخی روز قدر؛ همان طور که به‌نظر ما برگشت نظر اول نیز به همین قول است و در نتیجه، بهترین نظر این است که هر منطقه طبق افق خودش ، شب‌قدر دارد؛ همان گونه که طبق افق خودش نماز می‌خواند و روزه می‌گیرد این مطلب ، با یکی بودن شب‌قدر نیز منافات ندارد؛ زیرا مقصود از یک شب بودن، یک شب برای هر فرد و هر منطقه است.

براین نظریات سه گانه می‌توان این نکته را افزود که اگر شب‌قدر شبی برای نزول ملائک بر انسان کامل - و به اجازه او نزول بر دیگران است- باید گفت که: شب‌قدر زمانی واقعی، لحظه ای از شب خاصی است که در آن لحظه، انسان کامل، فیوضاتی را از عالم بالا دریافت می‌کند و این لحظه، امری شخصی و غیرقابل توسعه و تعدد است وشب‌قدر زمانی اعتباری ، مقطعی از زمان است که ممکن است ۲۴ ساعت یا کمتر یا بیشتر امتداد داشته باشد و با توجه به اختلاف افق‌ها، متعدد شود ، بنابراین ، فیوضات و برکات شب‌قدر زمانی اعتباری ، قابل توسعه بوده، امتداد زمانی ۲۴ ساعته شب و روز قدر، دارای فضیلت مشترک است.

طبق این نظریه، شب‌قدر واقعی آن شبی است که تا طلوع فجر آن شب، ملائکه بر امام زمان(عج) نازل می‌شوند و آن یک شب شخصی واحد است ولی امام زمان(عج) آن فیوضات را طبق افق‌های هر منطقه، بر مردم آنجا نازل می‌فرماید.

سیدعلی‌اصغر حسینی