سالشمار انقلاب مشروطه

● ۸ مارس ۱۸۹۰ اعطای امتیاز توتون و تنباکو به رژی

این امتیاز که شامل انحصار فروش توتون و تنباکو بود در بازپسین سالهای حکومت ناصرالدین شاه به رژی یکی از اتباع کشور انگلیس واگذار گردید. در برابر این امتیاز مقرر شد؛ دولت ایران سالانه پانزده هزار لیره و یک چهارم از سود ویژه از فروش این کالا را دریافت دارد. این امتیاز مانند بسیاری از امتیازات این دوره از تاریخ ایران بدون در نظر گرفتن نفع کشور اعطا شده بود و از این رو با مخالفت عمومی در ایران مواجه گشت.

● ۲۳ آوریل ۱۸۹۲ لغو امتیاز تنباکو

این اقدام به رهبری روحانیون صاحب نام وقت میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا محمدحسن آشتیانی به شدت مورد اعتراض مردم به ویژه بازرگانان ایرانی قرار گرفت. فتوای روحانیون در تحریم تنباکو و پشنیبانی مردم از این فتوی در نهایت حکومت وقت را مجبور به لغو امتیاز نمود. این حرکت که به جنبش تنباکو شهرت یافته است، از نخستین تکانهای اجتماعی بود که زمینه ساز انقلاب مشروطه گردید.

● اول ماه مه ۱۸۹۶ قتل ناصرالدین شاه در حرم شاه عبدالعظیم

رشد نابسامانی در کشور و به موازات آن رشد نارضایتی به بستر گسترش اندیشه‌های انقلابی در اواخر حکومت ناصرالدین شاه بدل می‌گردد. میرزا رضای کرمانی که گفته می‌شود از مریدان سیدجمالدین اسدآبادی بود و بارها جزو همراهان سید دیده شده بود، ۲ ماهی پیش از اقدام به قتل ناصرالدین شاه، با لباس مبدل وارد تهران شده و سپس در اتاقی در همان اطراف صحن شاه عبدالعظیم سکنا گزیده بود. ناصرالدین شاه به مناسبت جشن پنجاهمین سالگرد پادشاهی خود قصد زیارت حرم عبدالعظیم را نمود و در هنگام این زیارت میرزا رضای کرمانی ظاهراً به قصد دادن عریضه‌ای به شاه نزدیک شد و او را هدف گلوله قرار داد.

● ۲۹ ژانویه ۱۹۰۰ قرارداد اولین قرضه از دولت روسیه

به هنگام صدراعظمی امین‌السلطان، مظفرالدین شاه به سبب بیماری و عزیمت به اروپا به توصیه پزشکان و برای بهره‌گیری از آبهای معدنی آنجا، نیازمند پول بود. امین‌الدوله در تقاضای پول از بلژیکی‌ها و انگلیسی‌ها به موفقیتی دست نیافت. ناگزیر به روسها روی آورد. روسها با پیش‌شرطهای سنگینی اعلام آمادگی کردند که مبلغی معادل بیست و دو میلیون و نیم منات در ازای پرداخت ۵ درصد بهره و برای مدت هفتاد و پنج سال و همچنین در اختیار گرفتن گمرکات شمال به ایران وام دهند. علاوه بر این دولت ایران از این وام می‌بایست بابت تاوان لغو قرارداد تنباکو مبلغ ۵۰۰ هزار لیره به بانک شاهنشاهی پرداخت شود.

● ۲۱ ماه مه ۱۹۰۱ اعطای امتیاز نفت جنوب به دارسی

طی امتیازنامه رسمی دولت شاهنشاهی ایران ـ دوره ناصری ـ اجازهٔ «تفتیش، تفحص و پیداکردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات ذیل که عبارت از گاز طبیعی و نفت و قیر و موم باشد در تمام وسعت ممالک ایران در مدت شصت سال از تاریخ ایران امروز اعطا می‌نمایند.» این قرارداد که بار دیگر در سال ۱۹۳۳ ـ دوره رضاشاهی ـ با تغییراتی به مدت ۱۰ سال تمدید میگردد، زمینه‌ساز مبارزات وسیع ضداستعماری در ایران به رهبری دکتر مصدق و به ملی شدن صنعت نفت در ایران می‌انجامد و تأثیرات عمیقی بر سراسر تاریخ ایران برجای می‌گذارد.

● نوامبر ۱۹۰۱ قرارداد بازرگانی و تعرفه گمرکی با روسیه

بر طبق این تعرفه کالاهای وارداتی از روسیه از تعرفه‌های بسیار نازلتری نسبت به کالاهای وارداتی از سایر کشورها برخوردار گردید. غیرعادلانه بودن این امتیاز تحمیلی بیشتر به چشم می‌خورد هنگامی که بازرگانان ایرانی مجبور به پرداخت گمرکی به مراتب سنگین‌تر برای صدور کالاهای صادراتی خود به روسیه می‌شدند. در پی آزردگی انگلیسی‌ها از این امتیاز و به منظور حفظ تعادل، دولت وقت ایران تنها چند ماه بعد پیمان گمرکی جدیدی با بریتانیای کبیر منعقد می‌نماید.

● ۲۲ ژانویه ۱۹۰۵ انقلاب روسیه

پس از شکست روسیه از ژاپن در جنگ ۱۹۰۴ـ ۱۹۰۵ و گسترش هرج و مرج داخلی در این کشور نیکلای دوم امپراتور روس ناگزیر از صدور بیانیه‌ای مبنی بر پذیرش برخی از آزادیهای اساسی نظیر؛ آزادی افکار، آزادی بیان، و تشکیل اجتماعات و مصونیت‌های فردی گردید. این تحولات که در تاریخ کشور روسیه تحت عنوان انقلاب بورژوا دمکراتیک ثبت شد، از انقلابات مشروطه آغاز قرن بیستم بود و تأثیرات فراوانی برروی شرایط ایران و تندتر شدن حرکت انقلاب مشروطیت در میهنمان گردید.

●۲۳ فوریه ۱۹۰۵ (چهارم اسفند ۱۲۸۳) تشکیل جلسه انجمن مخفی درتهران

به نوشته میرزا محمد ناظم‌الاسلامی کرمانی مؤلف تاریخ بیداری ایرانیان که به اهتمام زنده یاد علی‌اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شده است، پس از یکی از ملاقاتهای نگارنده اثر فوق با آیت‌الله سیدمحمد طباطبائی و شنیدن سخنانی در باره وضعیت نابسامان کشور، کرمانی در صدد برمی‌آید با ارسال نامه‌ای به جمعی از فضلا و دانشمندان، جمع معتبری از آنان را به صورت مخفیانه ایجاد و با بیدار ساختن احساسات وطن‌پرستانه آنان نسبت به وضعیت کشور و با اشاعه اندیشه‌های نو، آنها را به مقابله با آن وضع ترغیب نماید. این قصد میرزا محمد ناظم‌الاسلامی کرمانی با تشکیل انجمن مخفی در تهران به انجام می‌رسد. طبق گفتار مؤلف، کتاب ابراهیم بیک که از ادبیات انقلابی آن زمان محسوب می‌شد، در جلسه نخست این انجمن مخفی قرائت گردید و تأثیر بسیار بر اعضای این انجمن داشت.

● ۱۹۰۵ (۱۲۸۴) تشکیل فرقه ایرانی اجتماعیون عامیون در باکو

ایرانیان مناطق آذربایجان و گیلان در جریان ناآرامی‌های آغاز قرن بیستم در روسیه و آشوبهای تفلیس و بادکوبه بودند. حضور گسترده کارگران ایرانی مقیم قفقاز و رفت و آمد میان این دو نقطه موجب آشنائی ایرانیان با اندیشه‌های سوسیال دمکراسی گردید. این آشنائی زمینه تشکیل حزب «همت» شد که مدتی بعد شاخه ای از آن «کمیته سوسیال دمکرات ایران» یا فرقه اجتماعیون و عامیون نام گرفت که در سال ۱۹۰۵ شاخه‌های خود را در تبریز و سایر شهرهای دیگر پایه‌گذاری نمود.

● مارس تا آوریل ۱۹۰۵ (اسفند ۱۲۸۳ تا فروردین ۱۲۸۴) دوران ناآرامی و اعتراض و اعتصابات. ضدیت با مسیو نوز. اتحاد طباطبائی و بهبهانی

به دنبال گماردن نوز به وزارت پست و تلگراف نارضائی مردم از وی که بخاطر تهیه طرح امتیاز تعرفه گمرکی به نفع روسها و همچنین بدرفتاری وی با مردم زمینه کافی داشت، گسترش یافت. به طوری که د ر اواخر زمستان ۱۲۸۳ که مصادف با ایام محرم بود منبرها و مساجد به مراکز بدگوئی از این فرد بدل شده بود. در این میان روحانیونی چون سیدعبدالله بهبهانی علیه وی و علیه عین‌الدوله صدراعظم وقت که به نارضائی مردم اهمیتی نمی‌داد، فعال شده بودند. سیدعبدالله بهبهانی به دنبال متحدینی از میان علمای صاحب نام در تهران می‌گشت. از میان روحانیون متعددی که طرف مذاکره سیدبهبهانی بودند، سیدمحمد طباطبائی با وی بیعت نمود.

● ۱۳ دسامبر۱۹۰۵ (۲۲ آذر ۱۲۸۴) تحصن حدود دوهزار نفر در حرم شاه عبدالعظیم و درخواست عدالت‌خانه.

روز دوشنبه ۱۱ دسامبر ۱۹۰۵ (۱۲۸۴ شمسی) قیمت قند در تهران و مناطق دیگر ایران گران شد. تا این زمان قند یک‌من (۶۴۰ مثقال) یک قران بود در این زمان یک‌من ۷ و ۸ قران شد. علت نایابی قند وارداتی به دلیل جنگ روسیه و ژاپن و ناآرامی‌های روسیه بود. علاء‌الدوله حاکم تهران اقدام به سختگیری با بازرگانان نمود و یکی از آنان یعنی حاجی سیدهاشم از بازرگانان معتبر را به فلک بست. همین امر به ناآرامی‌ها دامن زد و موجب وقایع مهم و رویدادهائی شد که زمینه ساز انقلاب و صدور فرمان مشروطیت و تشکیل عدالتخانه شد؛ از جمله همصدائی و اتحاد بازرگانان و روحانیت در اعتراضات گسترده و تعطیل بازار تهران و تحصن گروه بزرگی از تجار همراه با روحانیون مشهور شهر نظیر طباطبائی، بهبهانی، صدرالعلما، شیخ محمدصادق کاشانی در عبدالعظیم بود. در این تحصن برای نخستین‌بار خواست تشکیل «عدالتخانه» در سراسر ایران به همراه خواستهای دیگر مطرح گردید.

● ۱ ژانویه ۱۹۰۵ (۲۲ دی ماه ۱۲۸۴) صدور فرمان شاه برای تاسیس عدالتخانه. باز گشت متحصنین

به دنبال اعتراض شدید مردم به رفتن علما از شهر و اطلاع شاه از این اعتراضات به صدراعظم خود عین‌الدوله امر کرد که: «البته مقاصد آقایان را اجرا دارید و آنها را تا فردا بیاورید بشهر، والا من خودم می‌روم و آنها را می‌آورم. عین‌الدوله با تلفن به متحصنین قول داد که شاه با خواستهای آنان موافقت خود را اعلام داشته است. و از آنان درخواست نمود که به تحصن خود پایان داده به شهر بازگردند. پس از حدود یک ماه از تحصن روز جمعه ۱۶ ذیقعده را مهاجرین متحصن برای بازگشت انتخاب کردند. به دستور شاه بازگشت مهاجرین به تهران با استقبال رسمی و همچنین شور مردم مواجه گردید.

● هفتم آوریل ۱۹۰۶ (۱۸ فروردین ۱۲۸۵) انتشار ملانصرالدین در تفلیس

به نوشته یحیی آرین‌پور در کتاب معروف از صبا تا نیما، تا اوایل قرن بیستم هیچ روزنامه و مجله قابل ذکری در قفقاز منتشر نشده بود اما از ۱۹۰۵ به بعد جراید و مطبوعات مانند ستارگان از پشت ابر سر در آوردند. ملانصرالدین که از سوی جلیل‌محمد قلی‌زاده در تفلیس منتشر شد یکی از بنام‌ترین آنهاست. این نخستین روزنامه فکاهی و طنزی آذربایجان بود مشهورترین همکار آن میرزا علی‌اکبرخان صابر است که هوپ هوپ نامه‌اش معروف خاص و عام است و همان است که گفته می‌شود نسیم شمال بسیار تحت تأثیر آن قرار داشته است.

‌● ژوئیه ۱۹۰۶ (تیر ـ مرداد ۱۲۸۵) بست‌نشینی ملیون در قم و باغ سفارت

اما پس از بازگشت متحصنین از عبدالعظیم، عین‌الدوله در اجرای وعده‌های شاه مقاومت کرده و روز به روز به فشار و سرکوب مردم می‌افزود. از سوی دیگر تهییج مردم توسط آخوندها ادامه داشت و در نهایت به کشته شدن طلبه‌ای به نام سید عبدالحمید و به دنبال آن گردهمائی و شورش مسجد آدینه و تعطیل بازار، شورش در شهر، تحصن روحانیون در مسجد و پافشاری آنان در خواست عدالتخانه گردید. پس از اینکه سختگیری علیه متحصنین افزایش یافت رهبران این شورشها قصد مهاجرت به قم را نمودند. در این مهاجرت شیخ فضل‌الله نوری نیز در اتحاد با دیگر روحانیون بود. گروهی حدود ۱۰۰۰ نفر به قم رسیده در آنجا منزل نمودند.

در این گیر و دارها برای نخستین بار عبارت مشروطه و مشروطه‌خواهی نیز بر سر زبانها افتاده بود. از یکسو دلبستگی و نیاز آن روزگار مردم به روحانیون برای رتق و فتق امور و از سوی دیگر نگرانی آنان از شایعاتی که در مورد اقدامات دولت علیه آنان می‌شنیدند فضای شهر را ملتهب نگاه داشته بود. گروهی دیگر از معترضین از جمله تعدادی از بازرگانان که همراه روحانیون بودند، اما شهر را به قصد رفتن به قم ترک نکرده بودند از بیم جان خود و فشارهای حکومتی به باغ سفارت انگلیس رفته و در آنجا بست نشستند. و سفارت انگلیس که در آن زمان از مشروطه‌خواهی مردم حمایت می‌کرد، به آنها پناه داد.

● پنجم اوت ۱۹۰۶ (۱۴ مرداد ۱۲۸۵) تاریخ رسمی صدور فرمان مشروطه (تاریخ واقعی نهم اوت ۱۹۰۶ برابر ۱۸ مرداد ۱۲۸۵)

ابعاد اعتراضات و بیش از آن به تعداد بست‌نشینان به ویژه در قم روز به روز افزوده می‌شد. به روایتی مستند به تلگرافی به قم و پاسخی که آیت‌الله بهبهانی به آن داده بود، این تعداد به ۱۴هزار تن رسیده بود. به دنبال گسترش ابعاد بحران انگلیسی‌ها به وساطت برخاستند و در این میان نیز نامه‌هائی میان روحانیون، شاه و ولیعهد رد و بدل شد. محمدعلی میرزا، ولیعهد، که در آن هنگامه در رقابت و دشمنی با عین‌الدوله قرار داشت، به دفاع از مهاجرین برخاسته بود. شاه که در این میان در جریان کامل ماوقع و ابعاد بحران قرار گرفت، در پاسخ به مطالبات مردم و رهبران آنها در روز سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ فرمانی را صادر نمود که از آن در تاریخ ایران تحت عنوان فرمان مشروطیت نام می‌برند. این فرمان روز بعد یعنی در چهارده امرداد ۱۲۸۵ یعنی روز مشروطیت انتشار بیرونی داده شد.

● ۹ سپتامبر ۱۹۰۶ (شهریور ۱۲۸۵) صدور اولین قانون انتخابات

پس از صدور فرمان مشروطیت روز شنبه بیست و ششم مرداد در سرای «مدرسهٔ نظام» نشست باشکوهی با حضور همه علما، سران تلاشگران، درباریان و وزیران به منظور گشایش مجلس موقتی تشکیل شد. این مجلس تا مدتی هر هفته دو بار برپا میگردید و نظام‌نامه انتخابات نمایندگان ملت را تدوین نمود. علیرغم مخالفت‌های خودکامگان به رهبری عین‌الدوله و ایجاد موانع بسیار این نظام‌نامه در هفدهم شهریور به امضای شاه رسید. و بر اساس آن نخستین انتخابات نمایندگان شصت‌گانه تهران آغاز گردید.

منابع:

تاریخ مشروطه ایران ـ احمد کسروی

تاریخ بیداری ایرانیان ـ ناظم الاسلام کرمانی

مجلس و انتخابات از مشروطه تا پایان قاجار ـ منصوره اتحادیه (نظام مافی)

تشیع و مشروطیت ـ عبدالهادی حائری

مجلس اول و نهادهای مشروطیت ـ علی‌اصغر حقدار

کارنامه و زمانه میرزا رضای کرمانی ـ هما ناطق

کتاب سیاه ـ حسین مکی