ریا ورود به عرصه ناخالصی

حضرت امیر ع در بیان اوصاف شیعیان دو صفت از صفات آنان را ذکر می نمایند لا یعمل شیئاً من الخیر رئاء و لا یترکه حیاء عده الداعی سیدبن طاووس ۲۱۹ شیعه کار خیری را از روی خودنمایی انجام نمی دهد, هیچ کار خوبی را هم به خاطر خجالت کشیدن ترک نمی کند

● حاصل ریا

حضرت امیر(ع) در بیان اوصاف شیعیان دو صفت از صفات آنان را ذکر می نمایند: لا یعمل شیئاً من الخیر رئاء و لا یترکه حیاء. (عده الداعی سیدبن طاووس/۲۱۹) شیعه کار خیری را از روی خودنمایی انجام نمی دهد، هیچ کار خوبی را هم به خاطر خجالت کشیدن ترک نمی کند.

اغلب انسان ها مبتلا به این دو مشکل هستند. در روایات اهل بیت(ع) خودنمایی و تلاش برای خوب جلوه کردن درنظر مردم و خوش آوازه بودن بسیار مذمت شده است. این خودنمایی ها گاهی در ضمن عبادتی است که به عنوان اطاعت خدا تشریع شده است؛ به گونه ای که دیگرانی که شخص را در حین عبادت می بینند، تصور می کنند او در حال بندگی خداست. درحالی که تظاهر به بندگی می کند. در افعال توسلی که شرط صحت آنها قصد قربت نیست، ولی می توان برای رسیدن به ثواب، آنها را به قصد قربت انجام داد، و یا در امور عادی و مباحات، گاهی فرد قصد انجام عبادت و حتی تظاهر به عبادت را ندارد، ولی دوست دارد او را به خاطر انجام این کار ستایش کنند. انجام هریک از این اعمال با قصد خودنمایی و ریا نتایجی را خواهد داشت.

اما اگر کسی کاری عبادی را که قصد قربت در آن شرط است، به قصد ریا انجام دهد، علاوه بر این که عبادت او باطل است و باید مجدداً آن را انجام دهد، مرتکب گناه هم شده و به خاطر انجام این کار مؤاخذه و عذاب خواهد شد.

اما کارهایی که عبادت نیست، انجام آنها با قصد قربت موجب ثواب می شود، کارهایی مثل تعلیم علم، ارشاد جاهل، یا کمک به فقیر که حتی یک کافر هم می تواند آنها را انجام دهد، ولی مؤمن با انجام آنها به قصد اطاعت خدا، می تواند از ثواب آن بهره مند شود و حتی گاهی ممکن است ثواب آن از بسیاری از عبادات بیشتر باشد. به عنوان مثال امام(ع) در باب فضیلت تحصیل علم می فرماید: کسی که قدمی برای تحصیل علم بردارد، پرندگان آسمان و ماهیان دریا برایش استغفار می کنند و فرشتگان بال های خود را زیرپای او پهن می کنند.

(من لایحضره الفقیه/۴/۳۸۴)

هرچند تحصیل علم به خودی خود عبادت نیست و هرکسی با هر نیتی می تواند به آن بپردازد، اما اگر مؤمنی تحصیل علم را برای خدا و به قصد عبادت انجام دهد، چنین ثواب هایی برای او درنظر گرفته می شود. اما اگر کسی این کارها را برای خودنمایی انجام دهد، هرچند فرصت بهره مندی از ثواب را از دست داده، اما گناهی را مرتکب نشده و او را عذاب نمی کنند.

● تبعات ریا

علاوه بر آنچه گفته شد، اثر دیگری که بر ریا و خودنمایی در هر کاری- اعم از عبادات، مستحبات و مباحات- مترتب است، این است که طبیعتاً روحیه دورویی در فرد ریاکار تقویت می شود و این امر ممکن است در نهایت به نفاق، و نفاق نیز به کفر منتهی شود.

بر همین اساس حضرت رسول(ص) می فرماید: ان المرائی یدعی یوم القیامه باربعه اسماء یا کافر یا فاجر یا غادر یا خاسر؛

بحار/(۹۵/۶۹)

روز قیامت به ریاکار چند لقب می دهند: کافر،حقه باز، فاسق و زیان کار. چون ریاکار ظاهر خود را به گونه ای وانمود می کند که مردم خوششان بیاید، ولی باطن او این گونه نیست. شاید خطر این تأثیر ریا از نظر اخلاقی بیش از هر چیز دیگر باشد. چون چنین کسی عادت می کند که همیشه چند چهره باشد. در حالی که خدا دوست دارد ظاهر و باطن انسان و حتی خفا و علن او یکی باشد و کاری را که پیش چشم دیگران از آن پرهیز دارد، در خلوت و نهان هم انجام ندهد.

در بعضی روایات گفته شده که اگر کاری به قصد غیر خدا انجام شود، خدا مطلقاً آن را نمی پذیرد؛ به عنوان مثال: انا خیر شریک من اشرک معی غیری فی عمل عمله لم اقبله الا ما کان لی خالصا. (کافی/ ۲/ ۵۹۲ باب الریاء) خداوند می فرماید: من شریک خوبی هستم. اگر کسی کاری را مشترکا برای من و برای دیگری انجام دهد، من سهم خود را به آن شریک واگذار می کنم. من فقط کاری را می پذیرم که خالصانه برای من انجام شود.

در روایت دیگری نیز گفته شده: ان الملک لیصعد بعمل العبد مبتهجاً به فاذا صعد بحسناته یقول الله عز و جل اجعلوها فی سجین انه لیس ایای اراد به (وسایل/ ۱/ ۱۷) گاهی ملکی اعمال بنده ای را- به تصور این که مایه افتخار است- با حالت بهجت و سرور به بارگاه خداوند می برد؛ اما خدای متعال خطاب می کند که عمل این بنده را در سجین قرار دهید؛ چون او این کارها را برای من انجام نداده است.

در ابتدای روایت اول نقل شده که از پیغمبراکرم(ص) سؤال شد: چه کنیم که در قیامت از عذاب نجات پیدا کنیم؟ آن حضرت در جواب فرمودند: لا تخادعوا الله فیخدعکم فانه من یخادع الله یخدعه و یخلع منه الایمان؛ خدا را فریب ندهید، تا خدا هم شما را فریب ندهد. کسی که در صدد فریب دادن خدا برآید، خدا هم او را فریب می دهد و ایمان او را سلب می کند. اصحاب با تعجب پرسیدند: مگر می توان خدا را فریب داد؟ آن حضرت پاسخ دادند: انجام دستورات خدا برای غیر خدا فریب دادن اوست. گویا شیء زیبایی را که متعلق به دیگری است، برای کسی هدیه آورده است.

● ریا، دشمن پنهان

مشکل این است که در بسیاری از موارد ناخالصی، انگیزه افراد از ابتدا به صورت آگاهانه نیست. یعنی ابتدائاً فرد، کار خوبی را برای خوش آمد دیگران انجام نمی دهد؛ اما تدریجاً شیطان او را وسوسه می کند و آرام آرام او را به سوی ریا می کشاند. مثلا فردی برای نماز اول وقت وارد مسجد می شود و چون تا اقامه نماز فرصتی باقی مانده، شروع به خواندن نافله می کند. در این میان شیطان او را وسوسه می کند که قرائتش را زیباتر کند، یا رکوع و سجود را طولانی کند، و تدریجاً با وسوسه شیطان کار به جایی می رسد که این شخص نماز را برای تعریف و تمجید دیگران می خواند. و یا یک طلبه از ابتدا برای دنیاپرستی و رسیدن به مال و مقام وارد حوزه نمی شود. اما ممکن است آرام آرام کارش به جایی برسد که بخواهد نزد دیگران خود را خیلی باسواد وانمود کند؛ و یا هنگام نقل حرف استادی دیگر، به گونه ای جلوه کند که معلومات او از آن استاد بیشتر است. برخلاف بزرگانی مثل مرحوم علامه طباطبایی(ره) که دقیقاً بر خلاف این رویه عمل می کنند.

بنده در طول دوازده سال شاگردی نزد مرحوم علامه -قدس سره- به خاطر ندارم که ایشان برای نقد فرمایشات دیگران گفته باشند: «به نظر من این اشکال در کلام فلان عالم وجود دارد.» ایشان همیشه نظر دیگران و اشکال آن را به صورتی طرح می کردند که ضمن این که شاگرد متوجه اشکال و ضعف مطلب بشود، مشخص نشود که آن اشکال از طرف خود ایشان به مطلب وارد شده است.

همیشه شائبه هایی که در نیت انسان پیدا می شود، آشکار نیست. گاهی خود انسان هم متوجه نمی شود که شیطان آرام آرام بر او مسلط شده و به کج راهه می رود. لذا اهل مراقبه و محاسبه نباید تنها به محاسبه شکل عمل بسنده کنند؛ بلکه باید به نیت خود هم بپردازند.

حضرت امام مکرراً می فرمودند که انسان باید خود را امتحان کند. مثلا اگر کسی برای تبلیغ به جایی می رود و خوشحال است که خدمتی به اسلام می کند، برای این که بفهمد چه اندازه در کار خود اخلاص دارد، باید فکر کند که اگر دیگری به جای او این کار را انجام می داد، به همین اندازه خوشحال می شد؟ انسان باید همیشه خود را بیازماید، تا بفهمد که آیا برای خدا کار می کند، یا شائبه ای در دل او رخنه کرده است؛ مبادا عمری را بگذراند، بااین توهم که نیتش خالص بوده؛ اما موقع حساب با نامه اعمالی سیاه مواجه شود.

● شرم و حیا

ویژگی دیگر مؤمن حقیقی این است که کار خوبی را به خاطرخجالت کشیدن ترک نمی کند. این مسئله نیز جای بحث و بررسی دارد که آیا از نظر اسلام خجالت کشیدن همیشه خوب است یا بد؟ و انسان در مقابل چه کسی و در کجا باید خجالت بکشد؟

روایات زیادی در مدح حیاء نقل شده است. حتی گفته شده: لاحیاء لمن لا دین له. (بحار/ ۷۵/ ۱۱۱) اما انسان از چه کسانی باید خجالت بکشد؟ طبیعی است که اگر دیگری متوجه شود که کار زشتی از انسان سرزده، او خجالت می کشد. در روایات نیز سعی شده ضمن توصیف حالت شرمندگی از مردم در برابر گناه، این حالت به زمان خلوت نیز توسعه داده شود؛ تا انسان از دو ملکی که براساس روایات، همیشه همراه او هستند نیز شرم داشته و در خلوت هم گناهی را مرتکب نشود.

این، همان فرمایش حضرت امام (رض) است که «عالم محضر خداست.» چون او یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور (غافر/ ۹۱) خدا خیانت چشم ها را می فهمد؛ و بالاتر از آن، آنچه را که در دل شما پنهان است و نمی خواهید کسی بفهمد، خدا از آن با خبر است. حیا و خجالت در برابر ارتکاب گناه، پسندیده و خوب است.

اما در روایتی حیا به دو نوع تقسیم شده: حیاء عاقلانه و حیاء احمقانه (کافی/ ۲/۶۰۱) حیاء احمقانه آن است که انسان از انجام کار خوبی که خدااز آن راضی است و یا حتی واجب است، خجالت بکشد. گاهی نمونه هایی از چنین رفتارهایی در ما نیز دیده می شود. مثلاً شخصی که مقام و عنوان دارد، از احترام گذاشتن به پدر پیر خود در برابر دیگران خجالت می کشد! چرا؟ مگر کار بدی را مرتکب شده، یا این کار از شأن او می کاهد؟ خجالت او برای این است که این کار را نمی پسندند و از همین رو این کار خیر را ترک می کند.

امیرالمؤمنین می فرماید شیعه ما هیچ گاه کار خیر را به خاطر حیا و خجالت ترک نمی کند. در اینجا نیز باید ملاک خجالت کشیدن این باشد که آیا خدا کاری را می پسندد یا نه؟ این ملاک، کلیدی طلایی است که اگر ما همیشه آن را در نظر داشته باشیم، می تواند همه مشکلات ما را حل کند.

آیت الله مصباح یزدی