تاریخچه مطبوعات شهر مشهد از ابتدا تا سال ۱۳۲۹هجری قمری ۱۲۸۹

روزنامه که آغاز و پیدایش آن به پنج قرن پیش از میلاد مسیح می رسد ,نشانه شدید مردم به ایجاد ارتباط با یکدیگر و خبر داشتن از جریان عادی زندگی و یا اقداماتی بود که از سوی فرمانروایان در اداره امور شهر و کشور انجام می گرفت

● مقدمه:

روزنامه که آغاز و پیدایش آن به پنج قرن پیش از میلاد مسیح می رسد ،نشانه شدید مردم به ایجاد ارتباط با یکدیگر و خبر داشتن از جریان عادی زندگی و یا اقداماتی بود که از سوی فرمانروایان در اداره امور شهر و کشور انجام می گرفت.

شدت این نیاز که نتیجه اش توجه بیشتر به روزنامه و درک اهمیت آن بود از اساسی ترین عواملی است که در توسعه دانش بشر و بیداری مردم نقش موثری داشته است .

ا نتشار روزنامه در ایران با همت میرزا صالح شیرازی در سال ۱۲۵۳هجری قمری انجام گرفت و یعد از این زمان در تهران و سایر شهرهای کشور روزنامه به زیور طبع آراسته شدند.

در این پژوهش تلاش شده استکه روزنامه های شهر مشهد از ابتدا تا سال ۱۳۲۹ قمری (۱۲۸۹ خورشیدی) مورد بررسی قرار گیرد و مختصری از چگونگی انتشار و خط و مشی آن به آگاهی خوانندگان عزیز رسانده شود.

● ادب:

این روزنامه ابتدا از چهارم رمضان سال ۱۳۱۸ (۲۶ دسامبر ۱۹۰۰ م)تا شوال ۱۳۲۰ هجری قمری با چاپ سنگی و خط نستعلیق در مشهد انتشار یافت و سپس در تهران با چاپ سربی منتشر گردید. مدیر این روزنامه ، ادیب الممالک بود و چون از خراسان به تهران سفر کرد ، انتشار روزنامه ادب را در تهران ادامه داد.

دیباچه منظومی در شماره اول آن از مدیر روزنامه – مرحوم ادیب الممالک- به صورت سر مقاله دیده می شود که قسمتی از آن نقل می شود:

چو دانا ز گنجینه در باز کرد

بنام خدا نامه آغاز کرد

خدایی که در مغز ، هوش آفرید

تن آدمی با سروش آفرید

روان را به دا نش ستایش نمود

سخن را ترازوی دانش نمود

سپس خامه را به زبان جفت کرد

نی گنگ را داور گفت کرد

از او یافت و خشور یزدان پرست

کلید در گنج دانش بدست

محمد چراغ خرد گستران

خداوند سالار پیغمبران

که با نامه آسمانی به خاک

فرود آمد از نزد یزدان پاک

در آن نامه از راز هر تر و خشک

بیا کند ناف جهان را به مشک

▪ در پایان با اشاره به بنیان نهادن روزنامه چنین سروده است :

چنان خواهم از همت راد تو

وزان داد و یخش خدا داد تو

که هست گردنده گردو ن بپای

ز من ماند این نامه اندر بجای

این روزنامه به مدت سه سال در مشهد انتشار یافت . در سال سوم کاریکاتورهایی نیز به صورت ساده و ابتدایی که توسط حسین الموسوی نقاش آستان قدس رضوی ترسیم می شد در آن به چشم می خورد و شاید از این لحاظ اولین روزنامه فارسی باشد که دارای کاریکاتور است.

سال سوم روزنامه "ادب" – تا آنجا که در مشهد انتشار یافته – با شماره ۱۴ پایان می یابد.

● بشارت:

به مدیریت شیخ محمد علی"۱" به شکل هفتگی در مشهد به چاپ می رسید. شماره ۴ آن در تاریخ ۲۰ ذیقعده ۱۳۲۴ منتشر شده است . انتشار این روزنامه در ربیع الثانی سال ۱۳۲۶ قمری قطع شد .

● بلد الامین:

به مدیریت محمد صادق تبریزی در مشهد به شکل هفتگی و با چاپ سنگی انتشار می یافت و ناشر آن بلدیه مشهد بود. شماره ۲ آن در تاریخ ۲۸ محرم سال ۱۳۲۸ منتشر گردید. انتشار این روزنامه در ۲۴ جمادی الثانی سال ۱۳۲۸ متوقف شد.

● تازه بهار:

این نشریه در سال ۱۳۲۹ قمری در مشهد تا سیس شد . مدیریت نشریه تازه بهار را ملک الشعرای بهار بر عهده داشت .ملک الشعرای بهار از آزادی خواهان خراسان و مخالف استبداد بود و چون دولت تزار روسیه در ایران از مستبدان حمایت می کرد و در خراسان قوایی وارد کرده بود و اسباب نارضا یتی آزادیخواهان بود ، سیاست او در این نشریه مخالفت با بقای قوای روسیه در ایران و مخاصمه با سیاست آن دولت بود."۲"

● خراسان:

روزنامه خراسان به مدیریت سید حسین ا ردبیلی در شهر مشهد انتشار یافت . شماره ۲۴ آن که که آخرین شماره این روزنامه است در تاریخ ۲۵ رجب سال ۱۳۲۷ قمری منتشر شده است .

سید حسین ا ردبیلی مردی روشنفکر بود و برای تکمیل معلو مات خود سفری به رشت کرد و از آنجا به قفقاز و بعد به خراسان رفت . در ادبیات ترکی ، فارسی و عریبی مقام بلندی داشته است . مقارن صدور دستخط مشروطیت به تهران عزیمت نمود و در پایان استبداد صغیر در خراسان با نامه و لوایح چاپی و ژلاتینی توجه خراسانیان را به حفظ حقوق مشروعه آنان معطوف ساخت "۳"

در صفحه اول ، شماره ۲۴ سال اول این روزنامه که در پنجشنبه ۲۵ رجب سال ۱۳۲۷ قمری انتشار یافته نام مدیر و نگارنده آن "م . س. حسین" نوشته شده است .

قسمتی از سر مقاله همین شماره با عنوان "قابل توجه انجمن مقدس ایالتی و عموم ملت خراسان "آمده است :

"در اواسط ماه صفر که انجمن ایالتی به میمنت و مبارکی مفتوح و ثانیا استقرار یافت ، نظر به اهمیت و باریکی موقع برای انتخاب وکلای انجمن اقدام مجددی منظور نشده و شایسته هم همین بود که وکلای سابق را بدون تغییر و تبدیل پذیرفته ، داخل حلول و تفصیل نشوند واز تجدید وکلا اسباب تعویق و تاخیر جریان مشروطیت را فراهم نیاورند...

خوب است در موقع تعیین و انتخاب وکلای مجلس اشخاصی که بعد از عده وکلای پار لما ن دارای اکثریت نسبی هستند به سمت عضویت انجمن محترم ایالتی معرفی شوند، یعنی ، از میان جمعی از آقایان محترم که در وکلای پارلما ن دارای ا کثریت آرا می باشند ، عده ای که دارای اوصاف و شرایط لازمه هستند موافق نظامنامه انجمنهای ایالتی به عنوان و کالت و عضویت انجمن ایالتی معین بشوند که در ضمن انتخاب وکلای

پارلمان اساس انجمن ایالتی نیز از روی ترتیبات صحیحه و موافق نظامنامه مقرره مستحکم و جامع شرایط لازمه بشود."

● خورشید:

به مدیریت صادق تبریزی"۴" در ماه محرم سال ۱۳۲۵ قمری در مشهد تا سیس شد . ابتدا به صورت هفتگی و بعد چهار شماره در هفته با چاپ سنگی و بعد ها با چاپ سربی انتشار می یافت . مسلک سیاسی این روزنامه حمایت از حزب دمکرات بود.

روزنامه خورشید از حیث مندرجات و نوع مطالب مانند سایر روزنامه های محلی بود که در آغاز مشروطیت در ایران پدید آمده و به طور کلی مقالاتی که اغلب متضمن دادخواهی متظلمین به حکام و مستبدین است در آن دیده می شود .

در صفحه یک شماره ۸ سال اول این روزنامه که در تاریخ ۱۳ ربیع الاول سال ۱۳۲۵ قمری انتشار یافته اظهار نظر یکی از خوانندگان درباره روزنامه "خورشید"درج شده که قسمتی از آن نقل می شود .:

"حبذا خورشید تا باینکه از خاور درخشد

بسپرد ظلمات شب را عالمی را نور بخشد

جریده فریده ی خورشید زیارت شد از مضامین شیرینش که به مثابه آب حیواه بود در ظلمات تنگدلی خضر روانم حیات جاودان بخشید افسوس که دانشمندان ملت ما هنوز از خواب غفلت بطوری بیدار نشده اند که مقدار احتیاج بنی نوع را باخبار مختلفه و مطالعه ی جراید متعدده از هر جا ومکان بدانند و حال آنکه حکایت اخبار هرجا و مشروحات روزنامه جات مقدار صحیحش بمنزله ی قوه عصبانی و حس مشترک انسانی است در هیات جامعه ی ملیت، زیرا وقتی که بنا شود ملت را وحدانیت و اتحادی حاصل آید وضع صحیح اینست که همه حوضه مملکت بصفت یک مجلس باشند و تمام افراد ملت و رعیت از اعضا دولت و اجزا تجارت و صناعت و فلا حت و زراعت بمنزله ی یک انسان کامل شمرده شود و این اتحاد بی اطلاع از یکدیگر و بدون جراید و مطبوعات امکان ندارد..."

● طوس:

به مدیریت میرزا ها شم خان در مشهد تاسیس شد و هفته ای دو شماره به چاپ می رسید . ا نتشار آن از ششم ذیقعده سال ۱۳۲۷ تا پانزدهم شعبان ۱۳۲۸ قمری ادامه داشت و روی هم ۵۷ شماره از آن منتشر شد.

در شماره اول این روزنامه مدیر مسوول ، میرزا هاشم خان قزوینی و میر شیخ ا بوالقاسم نحوی ، معرفی شده اند و اینک قسمتی از سر مقاله همین شماره نقل می شود :

"... قلم را که در دست داریم نمیدانم ضعف و ذلت امروزه خودمان را تحریر نماییم یا قوت و مملکت داری سالفه را ، تکاهل و تکاسل در امورات را بنویسیم یا تکا لیف واجبه که راجع به مصادر امور است و باید در نهایت سرعت انجام بدهند . آیا بی علمی و بی ثروتی و بی مکنتی را تقریر نماییم یا تعطیل کار و سر گردانی ادارات مهمه را بملا حظه اینکه نکات و مطالب مکشوفه مورث خنده تماشاچی و باعث قهقه رقبا نگردد..."

● عصر جدید:

این روزنامه به مدیریت حسن الموسوی در مشهد تاسیس شد و هر هفته دو شماره از آن با چاپ سنگی منتشر می شد .

شماره ۲ آن به تاریخ ۲۲ ربیع الاول سال ۱۳۲۸ است. ا نتشار این روزنامه در شوال سال ۱۳۲۸ قمری قطع شد.

برای آشنایی با نوع مندرجات این نشریه قسمتی از مقاله صفحه اول شماره دوم این نشریه مورخ دوشنبه ۲۳ ربیع الاول سال ۱۳۲۸ قمری نقل می شود:

"علاقه اتحاد نداریم – به هر ایرانی اگر بگویید علاقه اتحاد ندارید ، بر آشفته می شود ،می گوید چرا نداریم؟... و این پر سش شما بسیار بی موقع و سطحی است ، بنده با کمال احترام و ادب عرض می کنم – با وجود این جوابها علاقه ا تحاد نداریم خیلی عجیب است زائد مینگارند که ما ایرانیان اتحاد نداریم ... چرا و چه چطور . جواب این سوال بماند ، پس از اینکه این لفظ را ترجمه کردم عرض می کنم .

علاقه اتحاد یعنی آن رشته که چند نفری و یا هیئتی را بهم پیوسته و آن چند نفر یا آن هیئت بهمان رشته با کمال سهولت امور سیاسی ، ادبی ، مادی خودشان را اداره کرده ، یک زندگانی با شرفی را دا را می شوند. بواسطه این رشته منافیات و اضداد هر یک از امور مذکوره را دفع و رفع مینماید.

صلح جویان عمومی ، انسانیت را علاقه میدانند. شیخ سعدی نیز گویا از همین طایفه بوده که می گوید (بنی آدم اعضای یکدیگرند...)

قلم اینجا رسید بشکست ... بگذاریم و بگذریم... در حقیقت انسانیت با اسلامیت یکیست..."

● نوبهار:

به مد بریت ملک الشعرای بهار نهم شوال ۱۳۲۸ قمری در مشهد تاسیس شد. از این روزنامه که ا نتشار آن تا سال ۱۳۲۹ قمری ادامه داشت، هر دو هفته دو شماره به چاپ می رسید. مسلک سیاسی این روزنامه حمایت از حزب دمکرات بود.

نوبهار پس ا ز عنوان بدین قسم معرفی شده است :

"نامه ای است سیاسی ، ادبی ، سرگذشتی ، اخباری ، خواهان یگانگی و فزونی اسلام و اسلامیان ، هوادار بزرگی و نیرومندی ایران و ایرانیان "

قسمت عمده مقالات روزنامه به قلم مدیر روزنامه نوشته شده علیه سیا ست روس ها ست و به همین جهت هم "نوبهار"پس از یک سال از طرف روس ها توقیف شد و به عوض آن در ذیحجه سال ۱۳۲۶ قمری با همان نظم "تازه بهار" منتشر شده ا ست ."۵ "

● ولد الامین:

روز نامه "ولد الامین" در سال ۱۲۸۹ شمسی (۱۹۱۰ م) در مشهد تاسیس شد . این روزنامه با چاپ سنگی و به صورت هفتگی ا نتشار می یافت .

منابع:

۱-cf.la Revue,II,۲۴۷

۲- براون، ادوا رد،تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، محمد عباسی، کا نون معرفت، ج۲،ص۲۷۹

۳- صدر هاشمی، محمد،تاریخ جراید و مجلات ایران ،ج۲ ،ص۲۴۳

۴-Cf . la Revue, V, ۵۴۱

۵-تاریخ جراید و مجلات ایران ، ص۳۱۱

غلامرضا مقدسی

کارشناس ا رشد تا ریخ