چگونه با کودکم رفتار کنم

با تولد یک نوزاد, شور و هیجان خاصی بر فضای خانواده حاکم می شود که با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست

با تولد یک نوزاد، شور و هیجان خاصی بر فضای خانواده حاکم می شود که با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست. کمتر کسی است که آرزوی چنین موهبت خداوندی را نداشته باشد. اما یادمان باشد زمانی که طفلی را به این دنیا دعوت می کنیم باید مسئولیت پرورش و تربیت صحیح او را نیز بپذیریم.

«تربیت» به معنای تعلیم دادن و پرورش است و شامل مجموعه ای از روشهای مثبت و منفی می باشد. وقتی کودکان خود را تربیت می کنید به آنها می آموزید که چطور رفتار کنند. تربیت کودک وظیفه ای یک روزه نیست و انضباط با یک بار آموزش دادن حاصل نمی شود. گاهی والدین متوجه می شوند که به دلیل عدم رعایت برخی نکات، فرزندشان رفتارهای ناشایستی را یاد گرفته که لازم است آنها را تغییر داد. اما این تغییر دادن رفتار کودکان مراحلی دارد که عبارتند از:

-مشکل را تشریح کنید: پیش از هر اقدامی باید رفتارهایی را که می خواهید تغییر دهید مشخص کنید.

-در هر زمان بر روی یک مشکل تمرکز کنید: کار را با یک مشکل کم اهمیت تر که سریع تر حل می شود آغاز کنید تا در شروع احساس موفقیت کنید.

-سخت نگیرید: معمولا مشکلات کودک یک شبه حل نمی شود. تغییرات د رکودکان به آرامی و مرحله به مرحله ایجاد می شود.

-هماهنگ و ثابت قدم باشید: در مورد چیزی که به کودک می گویید جدی باشید.

-با دید مثبت نگاه کنید: هرگز تحسین را کم ارزش نپندارید. یک نظر مثبت بسیار بیشتر از خیل انتقادات مؤثر واقع می شود.

-بگذارید بچه ها بدانند منتظر چه باید باشند: به کودک دقیقاً بگویید چه می خواهید بکنید و چه انتظاری از او دارید. نکته مهم این که نباید در کوتاه مدت انتظار پیشرفت زیادی داشته باشید. اهداف خود را متناسب با سن، شخصیت، توانایی ها، جنس و میزان رشد عقلی فرزندانتان تعیین کنید.

چگونه تحسین کنیم.

کودک می خواهد که توجه بزرگسالان را کسب کند و این توجه را از هر طریقی که می تواند به دست آورد. رفتار کودک را تحسین کنید نه شخصیت او را. به خاطر داشته باشید که تغییر دادن شخصیت به مراتب از تغییردادن رفتار مشکل تر است. مؤثرترین راه برای آموزش رفتار خوب شکل دادن رفتار با تحسین است.

به والدین توصیه می شود که از تحسین های ویژه استفاده کنند زیرا هر چه تحسین اختصاصی تر باشد کودک درست بودن کارش را بهتر درک می کند و احتمال اینکه آن عمل را تکرار کند نیز بیشتر می شود. همچنین هر پیشرفت او را باید تحسین کرد. اما هنگامی که رفتار جدید برای او تثبیت شود دیگر لازم نیست کودک در مورد آن رفتار بخصوص به طور مداوم تمجید شود و فقط به طور اتفاقی کفایت می کند. توجه داشته باشید که در مورد هر رفتاری ستایش را هرگز بطور کامل متوقف نکنید.

بچه ها باید به طور مناسب و مقتضی تحسین شوند. برای دریافت پاسخ های بهتر نوع تحسین را با سن و اخلاق کودک متناسب کنید. به طور مثال در آغوش گرفتن، بوسیدن و... و دیگر نشانه های عملی محبت همراه با کلمات مهرآمیز برای کودکان خردسال مؤثرند اما در مورد کودکان بزرگ تر بهتر آن است که از پیامهای سری استفاده کنید زیرا این کودکان بیشتر دوست دارند به طور خصوصی تشویق شوند. نکته مهم دیگر این که جملات تکراری خسته کننده می شوند و عبارات مشابهی که پشت سر هم استفاده می شوند تأثیر خود را از دست می دهند. خلاق باشید و برای تقویت اثرات تحسین می توانید یک جایزه را نیز با آن همراه کنید.

زمانی که کودک رفتاری مطابق خواسته شما انجام داد، بلافاصله او را تحسین کنید: نگذارید تا بین رفتار پسندیده کودک و پاسخ شما فاصله زیادی بیفتد؛ اگر چه کودکان بزرگ تر قادرند این فاصله زمانی را درک کنند.

تحسین را با علاقه بی قید و شرط بیامیزید: در مواردی که کودک فقط هنگام تحسین شدن مورد توجه والدینش قرار می گیرد به تدریج نسبت به آن احساس نیاز می کند. به کودک نشان دهید که حتی وقتی د رحال بررسی رفتارش نیستید نیز به او ارزش می دهید و بدون هرگونه قید و شرطی دوستش دارید. به او اطمینان دهید که لازم نیست برای به دست آوردن علاقه شما نگران باشد چون در هر حال و همیشه از آن برخوردار است.

● نادیده گرفتن برخی اشتباهات

یک راه مؤثر برای برطرف کردن رفتارهای آزاردهنده خاص آن است که آنها را به سادگی نادیده بگیریم. با نادیده گرفتن رفتارها به طور حساب شده و مداوم، این گونه رفتارها ترک می شوند. نادیده گرفتن سنجیده یعنی هنر نادیده گرفتن رفتارهایی که دوستشان نداریم و تعریف کردن از آنهایی است که دوستشان داریم. نکته حائز اهمیت این که نادیده گرفتن سنجیده روشی است که برخی والدین آن را دوست دارند و می توانند و به طور مؤثری از آن استفاده کنند اما برای دیگران به علت پایین بودن ظرفیت تحملشان این روش فقط فشار روانی و تنش را زیاد می کند.

تصمیم بگیرید که چه چیزهایی را می توانید نادیده بگیرید و چه چیزهایی را نمی توانید. اگر فکر می کنید که قادر به نادیده گرفتن یک رفتار برای مدت طولانی نیستید پس هیچ گاه شروع نکنید، زیرا در غیر این صورت رفتارها بدتر خواهند شد.

نادیده گرفتن رفتارهایی که قبلا به سبب توجه شما تقویت شده اند موثرتر است زیرا برخی از آنها در سنین و مراحل رشد، طبیعی محسوب می شوند.

اگر تصمیم گرفتید که در مورد یک رفتار از روش نادیده گرفتن استفاده کنید به هیچ وجه به آن چه زبانی و چه غیر زبانی واکنشی نشان ندهید و توجه داشته باشید این روش بدین معنا نیست که با او به سردی رفتار می کنید بلکه این خود نوعی توجه است.

هر تلاشی را برای جلب توجه به عنوان علامتی از پیشرفت در نظر بگیرید و کوشش خود را برای بی توجه نشان دادن به آن دوبرابر کنید برای مثال رادیو را روشن کنید، نگاهی به پنجره بیندازید و...

انتظار داشته باشید تا رفتارها قبل از بهتر شدن بدتر شوند، یعنی وقتی برای اولین بار اقدام به نادیده گرفتن یک رفتار ناشایست می کنید کودک شما تمام سعیش را می کند تا توجهی را که قبلا جلب می کرده دوباره به دست آورد. او از هر نظر، به شدت رفتارش می افزاید تا آنجا که قبلا جلب می کرده دوباره به دست آورد. او از هر نظر، به شدت رفتارش می افزاید تا آنجا که مطمئن شود از شما پاسخ دریافت خواهد کرد ولی شما نباید تسلیم شوید. به خاطر داشته باشید که هرچه ثابت قدم تر باشید و بی توجهی کامل تری نسبت به رفتار هدف داشته باشید آن رفتار در زمان کوتاه تری فروکش خواهد کرد.

در این دوران رفتارهای مطلوب را تقویت کنید: برای سرعت بخشیدن در اصلاح رفتارهای نامطلوب، رفتارهای مطلوب را با تعریف و تمجید و جوایز تقویت کنید. گاهی می توانید در حضور کودک متخلف از رفتار مثبت کودک دیگر ستایش کنید. اما اگر این رویه، رفتار نامطلوب را تشدید کرد دست نگه دارید.

پاداش و تشویق

پاداش برای رفتار مطلوب، یک تقویت کننده محسوب می شود. کودک نسبت به آن کاری که انجام داده احساس خوبی پیدا می کند و در نتیجه این میل در او به وجود می آید که آن را تکرار کند. یک تقویت کننده می تواند هر چیزی باشد و خاصیت آن این است که در پی یک رفتار به کودک عرضه می شود و او را برمی انگیزد تا آن رفتار را تکرار کند. در واقع پاداش یک تحریک کننده محسوب می شود. انتخاب یک پاداش مناسب برای کودک همیشه آسان نیست و بهتر است به نکات زیر توجه کنید:

- بررسی کنید: خواسته های کودک را در مورد پاداش بررسی کنید و از آنجایی که تمایلات کودکان دائما تغییر می کند بررسی را هر چند وقت یک بار تکرار کنید. مثلا: از فرزندان خود بپرسید اگر بتوانی سه آرزو بکنی آنها چه هستند؟ و یا اگر بنا باشد فقط یک چیز از بابا بخواهید آن چیست؟

- به پاداشها تنوع ببخشید تا جاذبه خود را از دست ندهند: پاداش ها را طوری انتخاب کنید که با رفتارهایی که قصد تقویت آنها را دارید متناسب باشد.

- همیشه به قولتان عمل کنید: یک کودک به خصوص اگر خیلی کوچک باشد به تکمیل نشدن یا به تاخیر افتادن یک پاداش وعده داده شده بسیار حساس است. کاری را که از عهده انجامش بر نمی آیید تعهد نکنید. چیزی را جایگزین پاداشی که قولش را داده اید نکنید. کودک شما باید بداند که آنچه از شما انتظار دارد انجام می دهید.

- تغییر دادن رفتار کودک وقت می گیرد: در مراحل نخست برای هر پیشرفتی پاداش بدهید و از پاداش برای شکل دادن رفتار جدید استفاده کنید. بعدا برای حفظ رفتار جدید به تقویت کمتری احتیاج دارید.

- آنچه را که می خواهید در بیشتر اوقات فرزندتان انجام دهد به دقت تشریح کنید و تا آنجا که ممکن است به دقت توضیح دهید که برای دریافت پاداش چه باید بکند مثلا: نگویید مسئولیت پذیر باش! به جای آن بگویید لطفا صبحها رختخوابت را مرتب کن.

- پیشرفت های آغازین را بدون معطلی و هر روز پاداش دهید:

- از پاداش های طولانی مدت نیز استفاده کند. هرچه کودک کوچکتر باشد استفاده از روش های تصویری موفقیت آمیزتر خواهد بود مثلا: شکل یک سفینه فضایی را برای او بکشید و هر دفعه که کودک دندانهایش را مسواک زد می تواند یک قسمت از تصویر را رنگ کند.

-هرچه کودک بیشتر پیشرفت کند شرایط دریافت پاداش را سخت تر کنید: انتظارات خود را برای شکل دادن رفتار کودک بیشتر کنید اما به خاطر داشته باشید که این تغییرات سریعتر از حد معمول نباشد. وقتی ملاک دریافت پاداش را سخت کردید عملکرد ضعیف کودک را بپذیرید و به او خاطر نشان کنید که او فردا فرصتی دیگر خواهد داشت. وقتی مطمئن شدید که رفتار جدید به صورت یک عادت مثبت درآمده است پاداش ها را قطع کنید و پیامدهای طبیعی آن عادت را جایگزین کنید. مثلا پیامد طبیعی این که کودکی مودبانه پشت میز شام بنشیند آن است که به او اجازه دهیم رستوران مورد علاقه اش را انتخاب کند.

● چطور تنبیه کنیم؟

همه والدین در مورد تنبیه عقاید شخصی مخصوصی دارند چه آنهایی که آن را می پذیرند و یا رد می کنند ازتنبیه به عنوان یک روش آموزشی مناسب برای کودکانشان استفاده می کنند.

اگر می توانستیم کودکانمان را فقط با استفاده از روشهای مثبت تربیت کنیم خیلی عالی بود اما برای آموختن الگوهای رفتار شایسته، هم روشهای مثبت و هم منفی لازم است.

ما قصد نداریم تنبیه را بپذیریم یا رد کنیم بلکه می خواهیم روش آن را بیاموزیم تا هنگامی که تنبیه به عنوان یک روش تربیتی ضروری بود تأثیر بیشتری داشته باشد.

تنبیه به تنهایی نمی تواند نتایج دلخواه را فراهم کند زیرا به طور کلی روش منفی است. این روش به کودک می آموزد که چه کار را نباید انجام دهد اما نمی آموزد که چگونه باید رفتار کند. وقتی تنبیه را بدون تقویت رفتار شایسته به کار می بریم کودک نمی داند رفتار ناپسندش را با چه رفتاری جایگزین کند. تنبیه وقتی موثر است که موقتی باشد، چون وقتی از یک تنبیه به دفعات زیاد استفاده شود تأثیرش را از دست می دهد بخصوص تنبیهات بدنی.

● اصول پیشنهادی تنبیه موثر

۱-تنبیهی را انتخاب کنید که رفتار ناخواسته را کاهش دهد. نخست نتایج تنبیه را بررسی کنید که اگر رفتار هدف را کاهش داده بود دوباره می توانید از آن نوع تنبیه استفاده کنید درغیراین صورت صورت باید روش دیگری را بیازماید.

۲- در تنبیه زیاده روی نکنید. هر اقدامی اگر هم موثر باشد شامل ممنوع کردن تلویزیون، تنبیهات بدنی و غیره با استفاده بیش از حد تضعیف می شود و اثر مورد نظر شما را ایجاد نخواهدکرد.

۳- از تنبیه در کنار روشهای مناسب استفاده کنید. تنبیه به تنهایی رفتار خوب را به کودک نمی آموزد. برای تشویق کودک به انجام آنچه می خواهید باید تفهیمش کنید به او آموزش دهید و در صورت اصلاح رفتار مزبور، پاداشی برایش درنظر بگیرید.

۴- تنبیه رابه تعویق نیندازید. اگر قصد تنبیه کودکتان را دارید درست پس از رفتار ناپسندش این کار را انجام دهید. هر تنبیهی اثرش را با گذشت زمان از دست می دهد و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه را با عمل ناپسندش درک کند.

۵- همیشه پیامدها را تشریح کنید. کودک باید بداند چه رفتاری شما را ناراحت می کند و در صورت پافشاری در انجام آن واکنش شما چه خواهدبود. تصمیم خود و پیامدهای نادیده گرفتن آن عمل را به او بگویید.

۶- ثابت قدم باشید. تنبیه موثر نه تنها یک تنبیه بدون وقفه است بلکه تنبیهی است که برای کودک قابل پیش بینی باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که آن رفتار ناپسند سرمی زند انجام شود.

۷- الکی تهدید نکنید. کودک را به تنبیهی که آن را انجام نمی دهید تهدید نکنید. همیشه به حرفی که می زنید عمل کنید و چیزی را که گفتید جدی بگیرد.

۸-برای اصلاح رفتار به کودک فرصت دهید. هدف از تنبیه اصلاح رفتار کودک است پس باید به او فرصت دهید تا آموخته هایش را نشان دهد. اگر تنبیه طول بکشد ممکن است کودک فرصت پیدا نکند که رفتار خود را اصلاح کند.

۹- تنبیه بدنی باید کنترل شده و مختصر باشد. به عنوان یک اصل تنبیه بدنی مطرح نمی شود. هرگز هنگام عصبانیت از تنبیه بدنی استفاده نکنید. هرگز برای تنبیه بدنی از ترکه و کمربند، خط کش یا امثال آن استفاده نکنید. سعی کنید به جای تنبیه بدنی از روش های دیگر نظیر محروم کردن موقتی، تصحیح بیش از حد و اشکال دیگر تنبیه نظیر محدودکردن و گرفتن برخی امتیازات استفاده کنید. به خاطر داشته باشید که بهترین روش های تربیتی عبارتند از: پیامدهای مثبت و منفی که برای تغییر یک رفتار طراحی و اجرا شده اند.

● چگونه از روش محروم کردن موقتی استفاده کنیم؟

این روش بدین معناست که کودک را از یک فعالیت یا موقعیت محروم کنید تا نتواند مورد توجه قرار بگیرد و تمجید شود. این روش اگر به طور صحیح مورد استفاده قراربگیرد می تواند بسیار موثر باشد. این روش بخصوص هنگامی بهترین اثر را دارد که کودک حس کند که دارد چیز باارزشی را از دست می دهد.

در استفاده از این روش به نکات زیر توجه کنید:

۱- محل اخراج کردن را به دقت انتخاب کنید. محل اخراج شدن باید خسته کننده باشد. (البته نه تاریک و ترسناک باشد. هر مکان امنی در خانه که سرگرم کننده نباشد برای این کار مناسب است.)

۲- دلایل محرومیت را برای کودک بیان کنید. ابتدا فقط برای یک رفتار ناپسند از این روش استفاده کنید و وقتی آن رفتار اصلاح شد از محروم کردن برای اصلاح رفتار دیگر استفاده کنید. اگر در یک زمان کودک را برای رفتارهای ناپسند متعددش تنبیه کنید، کودک گیج می شود و نمی تواند علت اصلی این تنبیه را دریابد. محروم کردن مانند هر روش تنبیهی دیگر در اثر تکرار کم اثر می شود.

۳- مدت زمان محرومیت را برحسب سن کودک تعیین کنید. معمولا یک محرومیت کوتاه مدت در حد چند دقیقه خیلی مؤثرتر است. دکتر وانس هال: یک کودک را می توان در ازای هر سال از سنش یک دقیقه اخراج کرد. توجه داشته باشید برای یک کودک همین زمان های کوتاه هم طولانی هستند.

۴- در صورت مقاومت بر شمار دقایق بیفزایید. اگر در محروم کردن کودک یا نگه داشتن او در محل اخراج مشکلی پیدا کردید در ازای هر گونه مقاومت یک دقیقه به زمان اخراج اضافه کنید. اگر بدون اجازه شما از آن مکان خارج شد در اولین فرصت او را برگردانید و یک دقیقه دیگر نیز به مجازاتش بیفزایید. در مجموع بیش از ۳ دقیقه به مجازات او اضافه نکنید زیرا در این صورت مجازات تأثیر دلخواه را نخواهد داشت.

۵- در صورت مقاومت کمی عصبانیت به خرج دهید. اغلب گفتن این که عصبانی هستید مقاومت کودک را درهم می شکند.

۶- از یک تایمر استفاده کنید. به کودک بگویید وقتی صدای تایمر را شنیدی می توانی از اتاقت بیایی بیرون به شرط آن که آرام باشی. منتظر بمانید تا کودک خودش را کنترل کند و منتظر به پایان رسیدن زمان مورد نظر باشید.

۷- نگذارید دوره محروم شدن راهی برای دور ماندن از مسئولیت ها باشد. پس از به پایان رسیدن زمان محرومیت از کودک بخواهید که کاری را که قبل از مجازات باید انجام می داد، انجام دهد یا رفتار مناسبی نشان دهد. اگر با شما همکاری کرد به گرمی او را تحسین کنید.

۸- تنبیه را با موقعیت سنی کودک تطبیق دهید. روش محروم کردن به عنوان یک روش تنبیهی نه تنها برای کودکان خردسال بلکه در کودکان بزرگ تر و نوجوانان نیز تأثیر زیادی دارد برای آنها نیز زمان اخراج یا محروم شدن از یک فعالیت بهتر است کوتاه باشد. وقتی زمان اخراج کوتاه باشد، کودک احساس می کند که تنبیه منصفانه است.

● روش تصحیح بیش از حد

در این روش از پیامدهای طبیعی برای شکستن عادات ناپسند و آموزش رفتارهای مناسب به طور همزمان استفاده می کنیم. تصحیح بیش از حد روش مؤثرتری به جای تنبیه بدنی، فریاد زدن و سرزنش کردن کودک یا انواع دیگر تنبیه برای تغییر رفتارهای ناشایست محسوب می شود. این روش برای رفتارهای آزاردهنده شایع و عادت عصبی جدی تر یا حتی رفتارهای ناهنجار بسیار مؤثر است.

براساس این روش از کودک بخواهید رفتار ناشایست خود را اصلاح کند و در انجام این تکلیف بکوشد. تأکید و اصرار بر جبران رفتار نابهنجار مانند یک پادزهر عمل می کند به طوری که کودک دیگر نمی خواهد آن رفتار ناپسند را مرتکب شود. باید مقاومت، گریه و بداخلاقی کودک را تا به آخر نادیده بگیرید.

مراحل روش تصحیح بیش از حد:

- کودک را وادار کنید تا اشتباه خود را جبران کند.

- کودک را مجبور کنید تا روی فتارهای مثبت تمرین کند.

- جلسات تمرین را زیرنظر بگیرید.

- در صورت لزوم از هدایت دستی استفاده کنید.

- حرف شنوی کودک را بستایید و آن را تقویت کنید.

- در برابر خواسته های کودکی که می خواهد تکلیفش را برایش انجام دهید مقاومت کنید.

مریم سادات کاظمی