زبان زمزمه شدنی

● تأملی برزبان شعر امروز
زبان گفتار که بخش مهم آن زمزمه شدنی و محاوره است، در نگاه شاعران از اولویتی دوچندان برخوردار است. اگرچه عمدتاً زبان گفتار را در مقابل زبان معیار قرار …

تأملی برزبان شعر امروز

زبان گفتار که بخش مهم آن زمزمه شدنی و محاوره است، در نگاه شاعران از اولویتی دوچندان برخوردار است. اگرچه عمدتاً زبان گفتار را در مقابل زبان معیار قرار می‌دهند، اما بخشی از زبان معیار یا زبان رایج کتابت و اطلاع‌رسانی و مراودات رسمی خود جنبه گفتاری دارد. چون در زمان و لحظه مورد کاربرد قرار می‌گیرد، حضوری حسی و آگاهانه در این زبان هست و همواره جنبه‌ای کاربردی دارد. شاید بتوان در تعریفی دیگر زبان کلاسیک و آکادمیک را در مقابل زبان گفتار و معیار قرار داد. یعنی فاصله‌ای که بین این زبان کلاسیک با دو نوع یاد شده دیگر وجود دارد، زیاد است. این در حالی است که فاصله بین زبان گفتار با تلقی محاوره‌ای آن و زبان معیار با تلقی نوشتاری آن نیست. شاید یکی از اهداف شاعران نیز نزدیک کردن شعر به همین مرز بوده است. شاید یکی از نمونه‌های قابل مثال در این زمینه نیما یوشیج باشد؛ مردی که به قول یک استاد دانشگاه نظرگاه نیما مبتنی بر بازگرداندن شعر به حالت طبیعی بوده است.

به گفته وی مقصود از بیان شعر به حال طبیعی در نظرگاه نیما، بازگرداندن شعر به حالت طبیعی خود است. یعنی بیان مطلب همچنان که در بطن زندگی و در مقابل چشمان ما درحال جریان است و بازگویی جریان زندگانی همان طور که هست یا آن چنان که باید باشد. یعنی رها ساختن شعر از ذهنیت محض و وارد کردن آن به عینیت. منظور نیما، این است که شعر را از موسیقی جدا کنیم و به طبیعت خود یعنی نمایش و حالت دکلاماسیون نزدیک کنیم و وزن مناسب حال و هوای موضوع را بدان بدهیم. نیما در انتقاد از شعر کلاسیک و ضعف آن در دکلاماسیون می‌گوید:

«شعر شعرای قدیم ‍Classiqueرا که به صورت نمایشنامه در می‌آورند یا همان شعرهای قدیم را که به آئین بیان طبیعی که منظور از دکلاماسیون است، امروز در محافل ما می‌خوانند سازشی با مقصود ندارد! من از شنیدن این قبیل اشعار با وضع خواندن خنده‌ام می‌گیرد... مثل فیلمی از زندگانی عرب به زبان ایتالیایی. باید همه را گوش داد و به به گفت. ولی هر اندامی لباسی می‌برازد. شعرهای قدیم باید با همان موسیقی که داریم و آهنگی که حقیقتاً مناسب آن است و قدما خوب یافته‌اند، خوانده شوند و در غیر این مورد تجسم و نمود به توسط صدا، مخصوص شعرهایی باشد که با شیوه کار تازه ساخته شده‌اند.»

شعر و موسیقی روی دو خط موازی

یکی از دغدغه‌های شاعران درطول تاریخ «شعریت شعر» بوده است. این نظریه بیشتر در مقابل کسانی بوده که شعر و موسیقی را در یک بافت زبانی مشترک تعریف کرده‌اند این درحالی است که اگر در شعر حافظ نوعی از ساختار موسیقایی هست، این ساختار کاملاً‌منحصر به فرد است یا موسیقی حروف و واژگان مولانا از دستمایه‌ای از شهود و مکاشفه شکل گرفته و چندان در قید و بند قواعد تعریف شده موسیقایی نبوده است.

این در حالی است که در شعر و بویژه اشعار نیما این دغدغه به صورت علمی و پراکتیکی و حتی مانیفست ادبی مطرح شده است.

نیما می‌گوید: «مقصود من، جدا کردن شعر زبان فارسی از موسیقی آن است که بامفهوم شعر توصیفی سازش ندارد. من عقیده‌ام بر این است که مخصوصاً شعر را از حیث طبیعت بیان آن به طبیعت نثر نزدیک کرده به آن اثر دلپذیر بدهم. من زیاد رغبت دارم و دلباخته رغبت خود هستم که شعر را از مصراع‌سازی‌های ابتدایی که در طبیعت، این طور یکدست و یکنواخت و ساده لوح پسندانه وجود ندارد و لباس متحدالشکل نپوشیده است، آزاد کرده باشد.

ضرورت جداسازی شعر از موسیقی سنتی، بخشیدن حالت روایی و وصفی به شعر است که با آن موسیقی مغایرت دارد. نمی‌توان طبیعت سخنگویی را – که سخن‌‌سرایی شاعران نیز نوعی از سخنگویی است – فدای موسیقی کرد. این عمل با پس و پیش کردن قافیه‌ها مقدور نیست یا تنها افزایش و کاهش مصراع‌ها طبیعت کلام را بدان بازنمی‌گرداند. نیما معتقد است که طرز کار باید عوض شود آن مدل وصفی و روایی که در دنیای باشعور آدم‌هاست، باید به شعر داده شود و تا این کار نشود هیچ اصلاحی صورت پیدا نمی‌کند. هیچ میدان وسیعی در پیش نیست.