۳۰تیر;مقاومت برای تحقق حاكمیت ملت

«نمایندگان طرفدار ادامهء نهضت ملی ایران» با انتشار اطلاعیه ای خطاب به «ملت رشید ایران», روز ۳۰ تیر را تعطیل عمومی اعلام و عنوان می كنند كه «تا حصول نتیجهء قطعی در احقاق حق و رهایی كشور از چنگال سیاست های استعماری, استقامت خواهند كرد »

«چون در نتیجهء تجربیاتی كه در دولت سابق به دست آمده، پیشرفت كار در این موقع حساس ایجاب می‌كند كه پست وزارت جنگ را فدوی شخصا عهده‌دار شود و این كار مورد تصویب شاهانه واقع نشد، البته بهتر آن است كه دولت آینده را كسی تشكیل دهد كه كاملا مورد اعتماد باشد و بتواند منویات شاهانه را اجرا كند. با وضع فعلی، ممكن نیست مبارزه‌ای را كه ملت ایران شروع كرده است، پیروزمندانه خاتمه دهد.»

دكتر محمد مصدق با ارسال چنین نامه‌ای خطاب به شاه، از نخست‌وزیری كناره می‌گیرد ۲۵۵تیر۱۳۳۱;) عدم احاطه و فقدان امكان نظارت وی بر ارتش (وزیر جنگ، فرماندهان لشكرها، رییس ستاد ارتش و دوایر ارتشی) و پیش‌بینی واقع‌بینانهء او در مورد احتمال برخورد با دولت ملی، وی را به طرح چنین پیشنهادی (امكان انتخاب وزیر جنگ همچون دیگر وزرا) تشویق كرد. با رد تقاضای مصدق توسط شاه، نخست‌وزیر مردمی در اقدامی پرریسك استعفا می‌دهد; قوام‌السلطنه، جایگزین مصدق می‌شود و در اعلامیه‌ای شدیداللحن تاكید می‌كند: «وای به حال كسانی كه در اقدامات مصلحانهء من اخلال نمایند... این گونه آشوبگران با شدیدترین عكس‌العمل از طرف من روبه‌رو خواهند شد... اخطار می‌كنم كه دورهء عصیان سپری شده و روز اطاعت از اوامر و نواهی حكومت فرا رسیده است; كشتیبان را سیاستی دگر آمد.»

«نمایندگان طرفدار ادامهء نهضت ملی ایران» با انتشار اطلاعیه‌ای خطاب به «ملت رشید ایران»، روز ۳۰ تیر را تعطیل عمومی اعلام و عنوان می‌كنند كه «تا حصول نتیجهء قطعی در احقاق حق و رهایی كشور از چنگال سیاست‌های استعماری، استقامت خواهند كرد...» آیت‌الله كاشانی نیز در مصاحبه‌ای مطبوعاتی اظهار می‌كند: «احمد قوام باید بداند در سرزمینی كه مردم رنج‌دیدهء آن پس از سال‌ها رنج و تعب، شانه از زیر دیكتاتوری بیرون كشیده‌اند، نباید رسما اختناق افكار و عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دسته‌جمعی تهدید كند...» كاشانی، مردم را به ادامهء «این جهاد اكبر» دعوت می‌كند. دیگر احزاب سیاسی ملی یا مخالف شاه نیز مردم را به حضور در تجمع‌های اعتراض‌آمیز فرا می‌خوانند.

از فردای استعفای مصدق، اعتصاب با تظاهرات مردم در هم می‌آمیزد; سركوب و اعمال خشونت قوام بی‌حاصل است; اعتراض‌ها علیه دولت قوام و به نفع دكتر مصدق تا ۳۰ تیر ادامه می‌یابد; افزون بر تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، كرمانشاه، همدان، كرمان، آبادان، شیراز و دیگر شهرهای مهم كشور شاهد مجاهدت مردم برای بازگشت دولت ملی و تكمیل و پیشبرد روند دموكراتیزاسیون در ایران هستند. ده‌ها تن در برخورد خشونت‌بار دولت قوام، جان می‌دهند... اما قیام مردمی پیروز می‌شود; قوام استعفا می‌دهد. در ۳۱ تیر، ۶۱ نماینده از ۶۴ نمایندهء مجلس به مصدق رای اعتماد می‌دهند.

همچنین در ماده واحده‌ای به قید سه فوریت، مجلس به اتفاق آرا تصویب می‌كند كه: «قیام سی‌ام تیر ۱۳۳۱ را كه در سراسر كشور برای پشتیبانی از نهضت ملی ایران انجام پذیرفت، قیام مقدس ملی می‌نامد و شهدای آن روز را به عنوان شهدای ملی می‌شناسد.»

مصدق در بازگشت مجدد به قدرت، وزرای غیر‌ملی و دلبستهء دربار را از كابینه اخراج كرد; خود كفیل وزارت جنگ شد; زمین‌های رضا شاه را به دولت بازگرداند; بخشی از بودجهء دربار را قطع كرد و به وزارت بهداری داد; بنیادهای خیریهء سلطنتی را در نظارت دولت درآورد; ابوالقاسم امینی را به وزارت دربار منصوب كرد; شاه را از برقراری ارتباط مستقیم با دیپلمات‌های خارجی منع كرد; اشرف، خواهر شاه را به ترك كشور وادار كرد; آزادی و تضمین‌های امنیتی بیش‌تری را برای فعالان سیاسی و مطبوعاتی ایجاد كرد; و...

قیام سی‌ام تیر ۱۳۳۱ آشكارا نشان داد كه پیشبرد مردم‌سالاری و تحقق حكومت ملی نیازمند شجاعت، خطر پذیری و اقدام به موقع اصحاب قدرت و نیز محتاج هزینه، فداكاری، پایداری، سماجت و خواست و ارادهء عمومی است.