دلیل و درمان ترس از پرواز

دنیس برگ کمپ, بازیکن مطرح تیم ملی هلند, بعد از فوت خواهرش در یک سانحه هوایی دیگر حاضر نشد سوار هواپیما شود

دنیس برگ‌کمپ، بازیکن مطرح تیم ملی هلند، بعد از فوت خواهرش در یک سانحه هوایی دیگر حاضر نشد سوار هواپیما شود...

تراژدی مرگ خواهر آنقدر برایش دردناک بود که باعث شد حتی از حضور در تیم ملی چشم‌پوشی کند چرا که حضور در تیم ملی با سفرهای زمینی و طولانی‌مدت امکان‌پذیر نبود. «ترس از پرواز» ترس ناشایعی نیست و خیلی‌ها به آن مبتلا هستند؛ از جمله مشاهیری مانند دالایی لاما (رهبر دینی تبتیان)، استنلی کوبریک (فیلمساز آمریکایی)، لانس فون‌تریر (فیلمساز دانمارکی)، ایزاک اسیموف (نویسنده آمریکایی روسی‌تبار) و ده‌ها تن دیگر در این فهرست قرار دارند. در «درمانگاه» این هفته، دکتر محمدرضا خدایی، روان‌پزشک عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی این موضوع را تحلیل کرده‌ است.

▪ آیا ترس از پرواز یک ترس مرضی محسوب می‌شود؟

بله، ترس از پرواز یکی از انواع ترس‌های مرضی یا همان فوبیاست. اصولا همه انواع ترس، مثل ترس از سوسک، ترس از آب، ارتفاع، رعد و برق و... ترس‌هایی غیرمنطقی، غیرواقعی و غلوشده هستند. ترس یکی از بنیادی‌ترین هیجان‌های انسانی است و می‌توان گفت علامتی است هشداردهنده تا انسان را از خطرهای پیرامونش آگاه کند اما وقتی ترس آنقدر زیاد می‌شود که زندگی فرد را دچار اختلال می‌کند، از دیدگاه عموم نیز جلوه‌ای غیرمعمول خواهدداشت و به ترس مرضی تبدیل می‌شود. فوبیا به این معنا نیست که فرد مبتلا به آن صرفا انسان ترسویی است بلکه چنین افرادی به یک نوع خاص از محرک واکنش نشان می‌دهند. این محرک‌ها ممکن است هواپیما، گلایدر، بالون و هر نوع وسیله نقلیه هوایی و... باشد.

▪ چگونه می‌توان ترس از پرواز را ریشه‌یابی کرد؟

گاهی فوبیای پرواز جنبه وراثتی و بیولوژیک دارد و فرد بدون هیچ دلیلی، نسبت به یک شیء یا حیوان برداشت ذهنی منفی پیدا و همواره سعی می‌کند از آن دوری کند. ترس‌های بیولوژیک اغلب به دلیل تغییرات بیوشیمیایی در بعضی از قسمت‌های مغز (مخصوصا در ناحیه مربوط به هیجان‌ها در لوب تمپورال) پدید می‌آیند. البته عوامل اجتماعی، محیطی یا اتفاق‌های ناگوار در زندگی مانند از دست دادن دوستان یا خویشاوندان در یک سانحه هوایی، شنیدن خبرهایی درباره سقوط هواپیماهای مسافربری یا تجربه ناخوشایندی از پرواز (نقایص فنی هواپیما حین پرواز) در شروع آن نقش دارند.

▪ واکنش‌‌های درونی و هیجانی مبتلایان چگونه نمود پیدا می‌کند؟

ترس از پرواز به ۳ درجه خفیف، متوسط و شدید رده‌بندی می‌شود و مبتلایان در هر رده‌ای واکنش‌های درونی و هیجانی خاصی بروز می‌دهند. واکنش‌هایی از قبیل تپش قلب، لرزش دست و پا، حمله‌های هراس، انقباض عضلات، استرس، رنگ‌پریدگی و از حال رفتن علایمی هستند که ممکن است فرد در هواپیما نشان دهد. در فوبیای پرواز شدید، افراد حتی با فکر کردن به پرواز هم دچار هیجان و ترس می‌شوند.

▪ این وحشت چگونه درمان می‌شود؟

قبل از شروع اقدام‌های درمانی باید بدانیم این افراد مقصر نیستند و با سرزنش و نصیحت تغییری در رفتارشان ایجاد نخواهدشد. قدم اول،

شناختی-‌رفتاری است. روان‌درمانگر با روش علمی افکار بیمار را تجزیه و تحلیل می‌کند و حساسیت‌زدایی تدریجی آغاز می‌شود. حساسیت‌زدایی ذهنی به صورت تداعی ذهنی پرواز است. در جلسه‌های مشاوره سعی می‌کنیم استرس ناشی از فوبیای پرواز را مدیریت کنیم و علاوه بر آن روش خاصی به نام «آرمیدگی عضلانی» آموزش داده می‌شود. آموزش آرمیدگی عضلانی برای تمدد عضلانی است و در همین حین از بیمار می‌خواهیم توجه خود را به موضوع دیگری معطوف کند. بعد از طی جلسه‌های مشاوره، نوبت به مرحله عملی می‌رسد. در این مرحله شاید لازم باشد بیمار چند بار سوار ماکت هواپیما شود و بعد با یک همراه و در آخر به تنهایی به یک سفر هوایی واقعی برود. بعد از آن هم لازم است به دفعات متوالی چند پرواز را تجربه کند. اگر همه این اقدام‌ها مفید واقع نشد، می‌توان از دارو برای درمان استفاده کرد. روش غرقه‌سازی، یک شیوه یادگیری و نحوه رویارویی با موقعیت ترساننده است. در روش غرقه‌سازی، فرد را ناگهان وارد یک موقعیت ناخوشایند می‌کنیم. مثلا فردی که از آب می‌ترسد، داخل استخر هل می‌دهیم. این روش چندان مناسب نیست و احتمال می‌رود در صورت رعایت نکردن اصول روان‌شناختی از نظر ‌روانی، قلبی و جسمی اثر معکوسی داشته باشد و بیمار را با مخاطراتی مواجه کند. روش غرقه‌سازی حتما باید با نظر متخصص انجام شود.

پرنیان پناهی

گفت‌وگو با دکتر محمدرضا خدایی روان‌پزشک