اخلاق اداری در نهج البلاغه

سپس تمام کارهای کارگزارانت را تحت نظر بگیرد و بازرسانی مخفی از کسانی که اهل صدق و وفاء هستند بر آنان بگمار, زیرنظر داشتن امور کارگزاران به صورت پنهان و خفی آنان را وادار به امانتداری و مدارا با زیردست می نماید

● نظارت و کنترل

ثم تفقد اعمالَهم، وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء...

ترجمه: سپس تمام کارهای کارگزارانت را تحت نظر بگیرد و بازرسانی مخفی از کسانی که اهل صدق و وفاء هستند بر آنان بگمار، زیرنظر داشتن امور کارگزاران به‌صورت پنهان و خفی آنان را وادار به امانتداری و مدارا با زیردست می‌نماید.

چنانچه یکی از آنان دست به سوی خیانت گشود و بازرسان مخفی تو آن خیانت را تأیید کردند نیاز به شاهد دیگری نخواهی داشت و به اطلاعات بازرسان، جهت اثبات جرم بسنده می‌کنی و در مقام کیفر برم‌آئی. اما کیفر.

الف) عقوبت و شکنجه بدنی را بر او اجراء می‌نمائی.

ب) نسبت به آنچه که خیانت نموده است از او بازپس می‌گیری.

ج) وی را به موقعیت ذلت و خواری می‌کشانی و با نشان خیانت او را مشخص می‌نمائی و ننگ بدنامی را بر او آویزان می‌کنی.

● نکات قابل توجه

۱) ضرورت بازرسی

سازمانی که از آن بازرسی نشود روز به روز به ضعف و نابودی می‌رود، برخلاف آن سازمانی که دارای باشد و در آن بازسی انجام می‌گیرد چنانچه در او ضعفی باشد وجود بازرس اتوماتیک و از آن ضعف را برطرف خواهد نمود بلکه نام و هیبت وجود بازرس، کنترل کننده کردار و رفتار کارگزاران خواهد بود و به‌عنوان یک عامل پیشگیر نقش بسیار مؤثر و مثبتی دارد، لذا امام علیه‌السلام اصل بازرسی را به‌عنوان یک روش الزامی در محیط کار لازم می‌داند و دستور صادر می‌فرماید.

۲) نقش بازرسی

بازرسی در یک سازمان آثار و فواید بسیار مطلوبی را در بردارد که امام علیه‌السلام به سه مورد آن اشاره می‌فرماید:

الف) بازرسی (به‌ویژه بازرسی سری) موجب محافظت بر امانتداری و نگهداری بیت‌المال و خودداری از دست‌درازی به آن می‌گردد.

ب) بازرسی سبب التزام به مراعات و مدارای مردم و ارباب رجوع می‌گردد به‌ویژه اگر بازرسی، سری باشد کارگزار احتمال می‌دهد هر ارباب رجوعی بازرس است، لذا از برخورد منفی با ارباب رجوع خودداری می‌کند.

ج) وجود بازرسی، بازدارنده از تشکیل شبکه و بارگیری در موارد خلاف و خیانت است و در مجموع نقش بازرسی زنده نمودن سازمان و فعال نگهداشتن آن در ایفاء مسئولیت‌ها و پیشگیری از هرگونه جرم و خلاف است.

۳) کیفیت بازرسی

اصولاً بازرسی به دو صورت امکان‌پذیر است: بازرسی رسمی و علنی و بازرسی سری و مخفی

اما جملات امام علیه‌السلام بیشتر معطوف به بازرسی سری و پنهانی است علاوه بر آثاری که بازرسی علنی دارد چنانچه بازرس علنی احیاناً از اعلام جرم در بعضی از موارد به عللی خودداری کند بازرس مخفی و محرمانه گرفتار آنگونه موانع و محذورات نخواهد گردید و می‌تواند تمام حقایق را به مسئول و مدیر، مطابق با واقع منعکس و گزارش نماید.

۴) شرایط و اوصاف بازرسان

امام علیه‌السلام اولین ملاک را در صلاحیت بازرس، احراز صداقت و وفاء به اسلام و حکومت اسلامی و نظام مقدس اسلام قرار داده است. زیرا اگر اهل صداقت، راستی و وفاء نباشد قهراً نتیجه بازرسی را آنطور که لازم است به مقام مسئول فوق منعکس نخواهد کرد و بازرسی وی مورد اعتماد نخواهد بود. پس بازرسی در صورتی مؤثر است که بازرس از دو ویژگی برخوردار باشد: وفاء و صدق.

۵) اعتماد به بازرس

از فرمایش امام علیه‌السلام به جناب مالک‌اشتر استفاده می‌شود که گفته بازرسان در صورتی که وحدت گفتار و کلمه داشته باشند برای مدیر و مسئول حجت است و برای اثبات جرم و تخلف اداری نیاز به شاهد نیست و بایست به گفته آنان اعتماد نمود.

۶) برخورد با خطاکار

فلسفه و هدف از بازرسی فسادزائی و مبارزه با تخلفات اداری و ارتکاب جرم از ناحیه کارگزاران است. چنانچه پس از انجام بازرسی و انعکاس گزارش از طرف بازرس مدیر و مسئول توجهی به آن ننماید نه تنها تلاش و فعالیت بازرس بی‌فایده بوده بلکه موجب تجری و سرکشی خلافکاران و جرأت دادن به آنها در ارتکاب هرگونه جرم و خلاف اداری است. لذا مدیر و مسئول پس از وصول گزارش و اطلاع از تخلفات اداری باید با کارگزاران متخلف خود شدیداً برخورد نماید و حالت بی‌تفاوتی از خود نشان ندهد.

اعظم نیکخواه

منبع: کتاب فرمان حکومتی پیرامون مدیریت دولتی، تألیف: حجهٔالاسلام محمود قوچانی