خروج سیاستمدار از انزوا

جلسه آشتی احمد چلبی رجل سرشناس عراق با مردان كاخ سفید در سكوت برگزار شد وزیر خارجه آمریكا و معاون نخست وزیر عراق ترجیح دادند این ملاقات نمادین به دور از چشم رسانه ها انجام شود تا بازگشت این سیاستمدار كردشیعه برخلاف قهر جنجالی او در فضایی آرام و سنجیده صورت پذیرد

حضور دوباره چلبی در كاخ سفید، آغاز فصل نو در زندگی پرفرازو فرود اوست. اكنون حدس و گمانها درباره افزایش نقش چلبی در صحنه عراق قوت بیشتر می گیرد. ساده ترین برداشت از مذاكرات نسبتاً محرمانه او با تیم سیاست خارجی بوش این است كه رجل سیاسی عراق توانسته است بزرگترین مانع را از مسیر فعالیت سیاسی خویش بردارد و از این پس با خاطری مطمئن وارد میدان رقابت با مدعیان كرسی صدارت در بغداد شود.داستان قهر و آشتی آمریكاییها با این سیاستمدار كهنه كار یكی از برگ های تاریخ دیپلماسی پنهان در منطقه است. قریب یك سال پیش در زمستان ۸۳ اختلاف چلبی با دولت آمریكا به یكی از جنجالهای پردامنه خبری تبدیل شد. آن روزها مقامهای كاخ سفید تلاش فراوانی را برای تخریب اعتبار چلبی به كار بستند. چلبی با دواتهام از سوی دستگاه سیاست خارجی آمریكا روبرو بود، اتهامهایی كه هر كدام برای حذف یك چهره سیاسی از مدار دوستان كاخ سفید كافی است. اتهام اول به روزهای قبل از حمله بوش به عراق و ماجرای سلاحهای كشتار جمعی صدام بر می گشت كه براساس آن محافل آمریكایی ادعا كردند كه اطلاعات ومشاوره های نادرست چلبی موجب شد سناریوی آمریكا با عنوان سلاحهای كشتار جمعی صدام به خطارود اما اتهام دوم از سوءظن آمریكاییها نسبت به مناسبات چلبی با ایران ناشی می شد.آمریكاییها مدعی شدند كه چلبی اطلاعات محرمانه آنها را در اختیار ایران قرار داده است. اما اختلاف تیم بوش با سیاستمدار عراقی در ادامه شكل و شمایل غیر اخلاقی یافت. محافل سیاسی آمریكا و غرب از او چهره یك رجال سوداگر و جاه طلب را ساختند كه انگیزه كسب منافع و امیال شخصی او را به عرصه سیاست كشانده است.دامنه این اتهام سازیها از خود چلبی فراتر رفت و دامن خویشان و همقطاران او را در بر گرفت. تحت تأثیر این ماجرا، اعضای مهمی از خاندان چلبی از مسؤولیت های كلیدی كنار گذاشته شدند كه بارز ترین آن خارج شدن پرونده محاكمه صدام از دست سالم چلبی (پسر عموی احمد چلبی) بود. حتی حزب كنگره ملی عراق (حزب تحت رهبری چلبی) كه دوشادوش احزاب اپوزیسیون برای براندازی رژیم بعث مبارزه كرده بود ناگزیر شد مدتی را به سكوت و انزوا سپری كند. منزل و دفتر كار چلبی با حمله مشترك نیروهای آمریكایی و عراقی روبرو شد و سفارت آمریكا در بغداد مستقیماً خواستار تفتیش از دفتر ریاست حزب كنگره ملی گردید.حوادث آن روز ها بسیاری از ناظران را به این باور رساند كه ستاره اقبال خاندان چلبی در آسمان سیاست عراق روبه افول گذاشته است. خیلی از افراد منتظر تشكیل یك محاكمه ماندند كه پرونده حضور خانواده چلبی در حكومت بغداد برای همیشه بسته شود چنان كه برخی رقیبان داخلی چلبی زمزمه تعقیب قضایی و بازگشت دوباره او به زندگی در تبعید را مطرح كردند.

اما پیش بینی ها درباره آینده رهبر ۶۰ ساله تكنوكراتهای عراقی خلاف از آب درآمد و دوره غیبت و انزوای او از یك سال فراتر نرفت. اكنون فراز و فرود حیات سیاسی چلبی، از او تصویر یك بازیگر سیاسی و بحث برانگیز ساخته است. بازگشت دوباره او به میدان پرنزاع سیاست عراق ذهنها را درگیر تحلیل و تأمل تازه درباره ساختار اندیشه و شخصیت چلبی كرده است. این سؤال بار دیگر در این برهه سیاسی عراق شأن نزول پیدا كرده است كه چلبی كیست و تمایلات و عقاید سیاسی او برای آینده عراق چیست؟

احمد چلبی به گروه سیاستمداران تكنوكرات و میانه رو عراق تعلق دارد علی رغم اینكه از او به عنوان سیاستمدار شیعه سكولار نام برده می شود اما دارای ارتباطی مثبت با جناحهای مذهبی شیعه بویژه مجلس اعلا و حزب الدعوه است.چلبی در قیاس با دیگر رهبران سیاسی عراق بیشترین روابط و همكاری را با محافل اروپا و آمریكا داشته است. او و سران حزب تحت رهبری اش قریب چهار دهه از دوران تبعید را در غرب گذرانده اند. در دوران حكومت بعثی ها، شورای مركزی حزب كنگره ملی (حزب تحت رهبری چلبی) به عنوان گروه مشورتی مراكز سیاسی و كانونهای تحقیقاتی غرب درباره عراق به كارگرفته شد. اولین پیوند و همكاری چلبی با گروههای درون عراق ۱۰ سال پیش از سقوط صدام برقرار شد. با شنیدن صدای انتفاضه ۱۹۹۰ كردها و شیعیان علیه رژیم بعث، رهبر حزب كنگره ملی به همراه اعضای حزب راهی شمال عراق شد تا جنبش براندازی مردم عراق علیه صدام را در جبهه شمال پیش برند. اما حركت آن روز چلبی و همرزمانش ناكام ماند و بسیاری از هواداران و خویشان سیاسی او اعدام و یا دستگیر شدند.

چلبی زمستان ۸۱ همزمان با تغییر رژیم بعث وارد عراق شد تا به گفته خودش رفتن دیكتاتور را به چشم ببیند.در دوره استقرار دولت جدید نام چلبی در ردیف یكی از اركان شورای حكومتی مطرح گردید. رهبر كنگره ملی عراق در دوره جدید از این شانس برخوردار بود كه هر دو جناح غالب بر صحنه (شیعیان و كردها) سرسازش با او داشتند. در جریان اجلاس های مهمی كه به تأسیس دولت جدید و تقسیم قدرت در عراق منجر شد، چلبی توانست به واسطه ارتباطات داخلی و مناسبات گسترده بین المللی، نام خود را در لیست حكومت جدید وارد كند. رهبر كنگره ملی عراق همه تجربه ها و هنرهای حزبی خود را به كار گرفت، تا نقش یك چهره فن سالار مسالمت جو را در عراق جدید كه از بی تجربگی و افراط گرایی در رنج بود، ایفا كند. از این رو او خود را به مراجع و شیوخ پرنفوذ گروهها و اقوام مختلف نزدیك ساخت. چلبی با آویختن به اندیشه «عراق متكثر و دموكرات» در كنار رهبرانی ایستاد كه می كوشیدند نظام سیاسی جدید عراق را بر پایه اصول دموكراسی، میانه روی و چند حزبی تعریف كنند. اقدامات و موضع گیریهای چلبی در دوره انتقال قدرت، نشانه های آشكاری از این واقعیت داشت كه رهبر حزب كنگره ملی در پی كسب موقعیتی فراتر از سیاستمداران عراقی است.تبلیغات محافل رسانه ها نیز در این مرحله به كمك چلبی آمد تا نام او بیش از سایر رهبران در ردیف مدعیان صدارت عراق مطرح شود. تا جایی كه برخی محافل او را نامزد مطلوب غرب و امید اصلی واشنگتن برای تصدی كرسی ریاست دولت جدید خواندند و لقب كرزای عراق را برای رهبری كنگره ملی اطلاق كردند.با این اوصاف جنجال و تنش هیچ گاه گریبان سیاستمدار لیبرال عراق را رها نكرد. از اواسط سال گذشته پای چلبی به یك نزاع سیاسی جدید كشیده شد. طرف های این دعوا نه رقیبان داخلی چلبی كه دوستان نزدیك او در غرب بویژه آمریكا بودند، با انتشار گزارشی در نیویورك تایمز آمریكاییها رهبر حزب كنگره ملی را در برابر اتهام پیمان شكنی قرار دادند. ادعای آمریكایی ها این بود كه چلبی اطلاعات سری آنها درباره ایران را به همراه منابع امنیتی شان به تهران فاش كرده است. از پی این ادعا، باب اتهامهای جدید نیز علیه چلبی گشوده شد. آمریكاییها گناه پیدا نشدن مدارك تسلیحات كشتار جمعی صدام را به گردن او انداختند و در اتهام دیگر كه به كمك اردنی ها و محافل متعصب عرب ساخته شد رهبر كنگره ملی عراق به عنوان مسبب حذف و تسویه بقایای رژیم سابق و چهره های سیاسی جناح تسنن معرفی شد و چنین گفته شد كه دولت بوش با مشورت چلبی تصمیم به انحلال ارتش بعث و شبكه مدیران حزب بعث گرفته است و مجموعه این اتهامها درنهایت به تعرض نیروهای آمریكایی و عراقی به دفتر چلبی در بهمن ۸۳ منجر شد.قضایای زمستان سال ۸۳ روابط سران حزب كنگره ملی با واشنگتن را تیره ساخت و در همان حال پرده از یك واقعیت مهم سیاسی برداشت و آن تضاد عمیق برخی دولتهای عربی بویژه خاندان حكومتی اردن با چلبی بود. عبدالله دوم پادشاه اردن كه پرچم رهبری اپوزیسیون عرب را در برابر حكومت جدید بغداد برافراشت، مستقیماً چلبی را به عنوان رقیب سرسخت برای جناح تسنن عراق وانمود كرد. اما اطلاعات منتشره در مطبوعات غرب آشكار ساخت كه اختلاف حاكم امان با رهبر كنگره ملی عراق ریشه در ماجرایی دیگر دارد. ماجرایی كه در آن چلبی به اتفاق برادر شاه پیشین اردن اقدام به ایجاد فعالیت اقتصادی، در قالب تأسیس بانك بترا كرده بود.به هرحال رهبر كنگره ملی عراق پس از قریب یكسال در سفر واشنگتن برابر محافل منتقد و مخالف خود ایستاد. او در چند رشته مصاحبه و سخنرانی خود جامعه مطبوعاتی آمریكا را كه منشأ اصلی انتشار اخبار جنجالی علیه اش بودند به مناظره و محاجه طلبید. چلبی حتی اعلام كرد كه حاضر است با مخالفانش در جمع نمایندگان مجلس آمریكا رودررو شود.

اینكه آیا مخالفان چلبی در كاخ های جهان عرب یا نهادهای سیاسی آمریكا دعوت او را به مصالحه و آتش بس اجابت خواهند كرد یا نه مشخص نیست، آنچه روشن است چراغ سبز آشكاری است كه واشنگتن در این مرحله برای همكاری دوباره با متحد فراموش شده غرب نشان داده است.احمد چلبی در مقام معاون نخست وزیر عراق در كاخ سفید با استقبال گرم روبرو شد.فهرست ملاقات مقامهای كاخ سفید این حدس را قوت بخشید. علاوه بر رایس كه كوشید خاطره تر شرویی پاول با چلبی را از بین ببرد، چلبی از طرف رامسفلد (وزیر دفاع)، استفان هاردلی (مشاور امنیتی بوش) و دیك چنی (معاون رئیس جمهور) رهبر كنگره ملی را به حضور پذیرفتند.رویكرد تازه كاخ سفید به احیای نقش چلبی در صحنه عراق، پرسشهای بسیاری را در ذهن ناظران دامن زده است. كارشناسان حوزه عراق اكنون عمدتاً در تقلای حل این معما هستند كه آیا ویژگیها و تواناییهای فردی رهبر ۶۰ساله كنگره ملی عراق سرانجام نگاه واشنگتن را به موقعیت او جلب كرد یا آنكه اساساً روابط پنهان و آكنده از مصلحت كاخ سفید با كادر رهبری حزب كنگره ملی است كه گاهی در قالب قهر و نزاع و گاهی دیگر در هیأت دوستی تبلور پیدا می كند.درهر حال در ماجرای تجدید مودت چلبی و تیم بوش پای نیازها و مقتضیاتی جدید در میان است مقتضیاتی كه وزارت خارجه كاندولیزا رایس را بر آن داشته تا حول نقش چهره های لیبرال شیعه و كرد عراق سرمایه گذاری ویژه ای انجام دهد.پروژه جدید دولت آمریكا در همكاری با چلبی همانند گذشته طرحی محرمانه است چنان كه مذاكرات رایس با او محرمانه خوانده شد. اما در تحلیل ناظران از اهداف و آینده این همكاری دو نكته بیشتر از همه مورد توجه قرار گرفته است. اول اینكه چلبی به طور محسوس خود را كاندیدای پست كلیدی نخست وزیری آینده عراق كرده است و در این راستا تلاش می كند اختلافات و كدورت های خود با طرف های مؤثر در صحنه عراق را از بین ببرد. بر طبق این فرضیه، كاخ سفید در استراتژی آینده خود قدرت گرفتن یك چهره لیبرال را بر ادامه زمامداری چهره های نسبتاً مستقل كه خواستار خروج نظامی آمریكا از عراق هستند ترجیح می دهد، به عبارتی روی آوردن واشنگتن به سمت عناصر لیبرال نشان از آن دارد كه روند همكاری كاخ سفید با حاكمان فعلی بغداد دستخوش اختلافها و نوساناتی جدی است از این نگاه احمد چلبی با ویژگیهای یك سیاستمدار شیعه و كرد می تواند بدیل و رقیب همزمان برای هر دو گروه از سیاستمداران كرد و شیعه كنونی بغداد باشد كه میل به كنترل دخالت آمریكا دارند.فرض و احتمال دوم به دنبال تحلیل دوستی دوسویه چلبی با دو قدرت رقیب در عراق (ایران و آمریكا) است. برخی ناظران رهبر كنگره ملی را پل نامرئی تفاهم واشنگتن و تهران در صحنه عراق می بینند و معتقدند در هر گامی كه برای كاهش تنش و رفع اختلاف میان آن دو قدرت در آینده عراق برداشته شود، نقش اول را چلبی ایفا خواهد كرد. این رشته از تحلیل ها پس از آن مطرح شد كه چلبی درست یك هفته قبل از دیدار با سران كاخ سفید راهی تهران شد. درباره انتخابات آینده عراق و نقش جناح شیعه و كنگره ملی با مقامهای سیاسی ایران وارد مذاكره شد.در هر حال فارغ التحصیل دیروز دانشكده ریاضی آمریكا اكنون با حضور در كانونهای معادلات دیپلماسی یكبار دیگر توان بازیگری خود را به رخ رقبا كشیده است. چلبی دریافته است كه حزب و جناحش پشتوانه قومی و سنتی احزاب دیگر را ندارد و او برای ماندن در میدان تصمیم سازی ناگزیر است كمبودها و كسری قدرت حزبی خویش را با هنر دیپلماسی جبران كند.شاید در كارزار سیاست امروز عراق بتوان گفت شانس و اقبال نیز با این دولتمرد یار بوده است كه او پس از یك افول و انزوای كامل دوباره احیا شده است. تاریخ و محیط بحرانی عراق چندان با نسل سیاستمداران بلند پرواز دمساز نبوده است چنانكه از سقوط صدام تاكنون بسیاری از زبدگان و نامداران سیاسی این كشور از صحنه حذف شده اند. تاكنون در هر برهه از تغییرات سیاسی عراق نام چندین تن از نخبگان شیعه، كرد و سنی عراق به عنوان قهرمانان احتمالی آینده عراق بر زبانها جاری شده اما در نهایت ستاره بخت شان به اندك تلنگری افول كرده است، می توان در این فهرست بلند نام هایی آشنا از جمع رهبران پر آوازه اپوزیسیون سابق را نگاشت: ایاد علاوی، بحرالعلوم، حازم شعلان، عدنان باجه چی و ... اما گویی تقدیر و مقدرات سیاسی در مورد سیاستمدار كهنه كار كُرد به گونه دیگری رقم خورده است.

محمود فاطمی