در حسرت کوچولوی نداشته

نگاهی به بیماری نازایی و مشکلات آن

در دنیا ۱۵ درصد زوج‌ها نابارور هستند. از هر دو زوج نابارور، یکی دچار مشکلات ارتباطی میان خود و همسر یا خود و اطرافیان می‌شود؛ همچنین از هر ۴ زوج نابارور، یکی به افسردگی و از هر ۶ زوج نابارور، یک‌زوج مبتلا به اضطراب است. در کشور ما هم‌اکنون ۲ میلیون زوج که تجربه ناباروری را گذرانده‌اند، زندگی می‌کنند و از مجموع ۷۵۰ هزار ازدواجی که هر سال در کشور ثبت می‌شود، ۱۰۰ هزار زوج نابارور هستند.

مرد که از خانواده‌ای اصیل و سنتی است، به همسر نازای خود عشق می‌ورزد؛ اما برای خانواده این مرد، بچه داشتن او بسیار مهم است: «بگذارید تا نمرده‌ایم بچه شما را هم ببینیم. ما سال‌های زیادی برای دیدن نوه پسری انتظار کشیده‌ایم. پسر ما که عیبی ندارد.» این حرف‌های مادرشوهر مداوم تکرار می‌شد.

سرانجام مادرشوهر، عروس را تحت فشار قرار می‌دهد تا شوهر خود را راضی کند زن دیگری بگیرد.در نهایت هم این زندگی پرمهر و عاشقانه از هم می‌پاشد. تو با منی، اما من از تو مهجورم... این تنها داستان فیلم لیلا‌، ساخته داریوش مهرجویی نیست، بلکه واقعیتی است که برای بسیاری از زوج‌ها رخ می‌دهد.

گرچه ناباروری تنهاعلت طلاق نیست، اما باید گفت امروزه بسیاری از طلاق‌ها ناشی از ناباروری یکی از زوجین است و اغلب این زنان هستند که به خاطر نازایی گناهکار شناخته می‌شوند، حتی اگر مشکل ناشی از مرد باشد.

● پول و فرهنگ‌

براساس برآوردهای انجام شده، تعداد زوج‌های نابارور کشور حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر است؛ اما سالانه تنها حدود ۳۰ تا ۴۰ دوره درمانی در کشور انجام می‌شود که این معادل ۱۵ درصد از این افراد است. باید توجه داشت که به طور کلی۹۰ درصد از زوج‌های نابارور از طریق روش‌های معمول درمان می‌شوند، ۱۰ درصد زوج‌های نابارور نیز نیازمند استفاده از روش‌های نوین پیشرفته مثل سلول‌های بنیادی هستند و در هر دوره درمان، حدود ۳۰ درصد زوج‌های نابارور می‌توانند صاحب فرزند شوند.

عمده دلایل محرومیت زوج‌های نابارور به علت هزینه‌های سنگین این نوع درمان‌ها و ضعف فرهنگی جامعه در این زمینه است. به طور کلی، هزینه یک دوره درمانی پیشرفته حدود ۵/۱ میلیون تومان برآورد می‌شود. همچنین برخی از روش‌های درمانی نیاز به کارگیری انواع پیشرفته و برخی جراحی‌ها دارد که این هزینه‌ها را تا چندین برابر افزایش می‌دهد.

از سوی دیگر، ضعف فرهنگی جامعه در اعلام و پیگیری درمان ناباروری، مانعی برای درمان زوج‌های بیمار است که جای آن دارد مسوولان و افراد مرتبط بکوشند تا در بعد فرهنگی و اقتصادی از این زوج‌ها حمایت کنند.

● پرخطرها

با توجه به نوع شیوه زندگی ماشینی امروز، به نظر می‌رسد مشکل ناباروری روز به روز در حال گسترش است.

کار با رنگ، مشاغل استرس‌زا، برخی بیماری‌های عفونی، استفاده از برخی امواج مانند تلفن همراه موجب ناباروری در افراد می‌شود.

براساس مطالعات صورت گرفته در ایران مشکلات ژنتیکی و هورمونی، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی حشره‌کش‌ها و رنگ‌ها در محیط‌های کاری، مصرف برخی داروها، افزایش سن ازدواج و به تاخیر انداختن فرزنددار شدن، تغذیه نامناسب و آلودگی هوا از دلایل عمده افزایش ناباروری است.

از سوی دیگر، سن ازدواج در ۷۰۰ هزار ازدواجی که سالانه در کشور صورت می‌گیرد، رفته رفته از ۲۴‌‌سالگی به عنوان بهترین سن باروری فاصله گرفته و به سمت ۲۷ تا ۲۸ سالگی تغییر یافته است.

● کم یا زیاد

خوشبختانه با پیشرفت‌های صورت گرفته در کشور، هم‌اکنون تقریبا همه روش‌های درمان ناباروری در کشور قابل انجام استIVF .، لقاح مصنوعی در خارج رحم، میکرواینجکشن و درمان براساس سلول‌های پایه ازجمله این روش‌هاست. ضمن این ‌که از طریق آزمایش‌های ژنتیکی می‌توان اختلالات ژنتیکی جنین را پیش از انتقال آن به رحم پیدا کرد و در صورتی که جنین دچار مشکل باشد، از انتقال آن به رحم خودداری می‌شود.

هزینه درمان ناباروری در روش‌های مختلف تفاوت دارد و بین ۲۰۰ هزار تومان تا ۵/۱ میلیون تومان متغیر است. پرداخت این هزینه‌ برای بیشتر بیماران که معمولا زوج‌های جوان کم‌درآمد جامعه نیز هستند، سنگین است؛ اما باید توجه داشت هزینه تمام شده درمان پیشرفته ناباروری در کشور ما ۳۰ برابر ارزان‌تر از دیگر نقاط دنیاست.

به‌ طور متوسط، هر دوره درمان نازایی در کشور فقط ۶۰۰ هزار تومان هزینه دارویی دارد که این میزان به ‌طور میانگین برای ارزان‌ترین روش درمانی یعنی تخمک‌گذاری گرفته تا گران‌ترین آن یعنی میکرواینجکشن محاسبه می‌شود. این هزینه در کشورهای پیشرفته دنیا به‌ صورت میانگین ۱۰ تا ۳۰‌هزار دلار است.

همچنین، بچه‌دار شدن با استفاده از روش‌های پیشرفته و جدید در دنیا بین ۵۰ تا ۲۰۰ هزار دلار هزینه به زوج‌ها تحمیل می‌کند، اما هزینه چنین تولدهایی در مراکز پیشرفته درمانی کشور ما ۳ تا ۵ میلیون تومان هزینه دارد؛ البته طبیعی است که میزان درآمد در آن کشورها نیز با کشور ما قابل مقایسه نیست.

کارشناسان معتقدند با این هزینه‌های به نسبت پایین، کشور ما می‌تواند با بهره‌مندی از توان علمی و تخصصی بالا و به‌دلیل هزینه ارزان‌تر نسبت به کشورهای اروپایی و امریکا، سالانه میزبان هزاران زوج نابارور خارجی از کشورهای همسایه و دیگر کشورهای دنیا باشد و به این ترتیب صنعت گردشگردرمانی رونق پیدا ‌کند.

● سلامت روان‌

ارزیابی سلامت جسمی و روانی زوجین اهداکننده جنین و زوجین متقاضی دریافت آن، نیازمند مشاوره‌های پیش از درمان است که باید به وسیله متخصصان شاخه‌های مختلف طب ازجمله زنان، اورولوژی، داخلی، عفونی، جنین‌شناسی، ژنتیک و روانپزشکی صورت بگیرد تا والدین هر چه بیشتر امیدوار باشند که با استفاده از فناوری اهدای جنین، صاحب کودکانی سالم از لحاظ جسمی و روانی خواهند شد. این مساله درخصوص سلامت جسمی انجام می‌شود، اما بحث‌های سلامت روان معمولا مورد توجه قرار نمی‌گیرد. به نظر می‌رسد حلقه مفقوده بسیاری از مراکز درمان ناباروری در سطح کشور، عدم بهره‌مندی از مشاوران روان‌شناسان است و بسیاری از این مراکز تنها به جنبه‌های جسمانی فرآیند درمان توجه و از جنبه‌های روانی اهدای جنین غفلت می‌کنند.

در سال‌های اخیر، تعداد کودکانی که با فناوری‌های جدید کمک باروری به دنیا آمده‌اند رو به افزایش است که یکی از این علوم اهدای جنین است که استفاده از این فناوری نگرانی‌های بسیاری در مورد کودکان حاصل از آن به وجود آورده است و نتایج تحقیقات روان‌شناختی در ارتباط با این کودکان تا حدودی متناقض است.

● لوکس نیست‌

ناباروری یک بیماری رنج‌آور است که درمان آن به حمایت‌های دولت نیاز دارد، اما درمان و تامین داروهای گرانقیمت درمان ناباروری، تحت پوشش هیچ بیمه‌ای قرار ندارد. در ایران، نازایی یک بیماری لوکس مثل جراحی زیبایی به شمار رفته و همین مساله موجب شده زوج‌های نابارور از پس هزینه‌های سنگین درمان برنیایند.

دکتر صدر، رئیس سازمان نظام پزشکی با اعتقاد به این که درمان ناباروری کاری لوکس نیست و حتی گاهی حیاتی و ضروری محسوب می‌شود، می‌گوید: آمارها حاکی از آن است که ناباروری بشدت مسیر زندگی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در حالی که حتی افزایش قد که کار لوکسی محسوب می‌شود گاهی افراد را با مشکلات روحی منجر به خودکشی روبه‌رو می‌کند.

● امید به بیمه‌ها

براساس مصوبه هیات وزیران، خدمات درمان ناباروی خارج از فهرست تعهدات بیمه قرار دارد و ایجاد هر خدمت جدید به فهرست تعهدات، متضمن تامین اعتبار است. این جمله‌ای است که دکتر صفاری، مدیرکل برنامه‌ریزی بیمه‌های درمانی وزارت رفاه در این خصوص می‌گوید.

اما با وجود امکانات مناسب، به دلیل عدم پوشش بیمه‌‌ای هزینه‌های درمانی ناباروری در کشور و نبود تعرفه‌ای مشخص، بسیاری از زوج‌ها برای درمان یا اصلا مراجعه نمی‌کنند یا درمان را نیمه‌کاره رها می‌کنند.

دکتر لنکرانی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی در این خصوص می‌گوید:‌ هزینه درمان ناباروری بسیار ‌گران است و متاسفانه این درمان گرانقیمت هنوز تحت پوشش بیمه نیست؛ البته بیمه‌ها توان پرداخت هزینه چندین سیکل درمان ناباروری را ندارند، چون ممکن است یک خانواده برای این‌که جواب گیرد، چندین سیکل درمان ناباروری بگیرد، اما امکان پوشش بیمه‌ای یک سیکل درمان آن وجود دارد که این پیشنهاد از سوی وزارت بهداشت اکنون در شورای عالی بیمه مطرح است که امیداریم تصویب شود.

رئیس سازمان نظام پزشکی کشور نیز با اشاره به نیاز به تجدیدنظر بیمه‌ها در خصوص درمان ناباروری می‌گوید: سازمان‌های بیمه‌گر، دولت و مجلس باید مسوولیت‌های حمایتی خود را نسبت به بیماران نابارور بیشتر و برای این مساله سرمایه‌گذاری کنند.

دکتر صدر با بیان این که درمان ناباروری یک کار گروهی و شامل رشته‌های مختلف بالینی، علوم پایه و آزمایشگاهی است، ادامه می‌دهد: ما آماده‌ایم تا وظایف خود را در قبال اعضای این گروه به انجام برسانیم.

وی با اشاره به حساسیت این کار و رعایت ملاحظات حرفه‌ای و اخلاق پزشکی می‌گوید: در این خصوص باید از مسائل اقتصادی پرهیز شود و مانع ورود تجارت و تبلیغات گمراه کننده شد.

● کمبود نظارت‌

کشور آلمان با حدود ۱۰۰ میلیون نفر جمعیت دارای ۱۲۰ مرکز درمان ناباروری فعال است در حالی که در ایران با ۷۰ میلیون جمعیت، حدود ۲۰ مرکز درمانی ناباروری فعال است؛ با وجود این، کشور ما در زمینه درمان ناباروری با روش‌های پیشرفته، از کشورهای سرآمد دنیا به‌حساب می‌آید؛ اما این به معنای نبود مشکل در این زمینه نیست.

علاوه بر تعرفه‌های بالا، نبود پوشش بیمه‌ای و نظارت جدی نداشتن مسوولان بر مراکز درمان ناباروری باعث می‌شود در بیشتر موارد، اطلاعات درستی به بیمار داده نشود و بیشتر بیماران دقیقا مورد بررسی قرار نگیرند. لذا میزان موفقیت کاهش و تعداد دفعات مراجعه افزایش می‌یابد و در نهایت بیمار ضرر می‌کند. امید است با تجدید نظر در نگرش‌ها به ناباروری شاهد ساماندهی این مساله در کشور باشیم.

● داروهای گرانقیمت‌

گرانی داروهای ناباروری یکی از عمده‌ترین مشکلات زوج‌های نابارور است. هزینه‌های سنگین داروی ناباروری، جدای از هزینه‌های عمل‌های جراحی و انواع روش‌های درمان این بیماری است. هر روزه زوج‌های نابارور به داروخانه‌های تک‌نسخه‌ای و هلال احمر مراجعه می‌کنند و مجبورند داروهای مربوط به ناباروری را به قیمت‌های گزاف تهیه کنند که بیمه یک ریال آن را هم نمی‌‌پردازد. زوج‌های نابارور برای تهیه داروی مورد نیازشان، گاهی اوقات هزینه‌ای افزون بر ۵ تا ۶ میلیون ریال پرداخت می‌کنند. انتظار این افراد از نظام بیمه‌ای کشور این است که به آنان نیز به چشم بیمار نگریسته شود.

● بیماری نه ضد ارزش‌

ناباروری یک تجربه دردناک عاطفی احساسی است که پیامدهای روانی آن با واکنش‌های غم و غصه و اندوه همسان می‌شود.

ناباروری برای بسیاری از زوج ها، مشکل بزرگی است که می‌تواند به طرد آنها منجر شود. فشارهای روحی‌ای که بر بیماران نابارور وارد می‌شود، مسیر درمانی آنها را بشدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. هر روز بیمارانی به کلینیک‌های درمان ناباروری مراجعه می‌کنند که برای ۱۰ تا ۱۳ بار و حتی در مواردی بیشتر متقاضی درمان در سیکل‌های ناباروری بوده‌اند.

درمان‌های پیشرفته ناباروری و استفاده از داروهای این دوره‌های درمانی تاثیرات سویی بر بیمار دارد، ولی بیمار تحت‌تاثیر فشارهای بستگان، خانواده و اطرافیان همچنان اصرار بر ادامه درمان دارد.

با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین می‌توان تا حد زیادی مشکل افراد نابارور را حل کرد. فنون جدید در حوزه علوم وابسته به زیست‌شناسی از جمله ژنتیک، شبیه‌سازی و روش‌های جدید باروری مانند دیگر ابزار‌های فناوری، در بدو ورود با ساختارهای فرهنگی و اجتماعی تعارض پیدا می‌کنند و پذیرش آنها نیازمند فعالیت‌های در حیطه فرهنگی و اجتماعی است.

عوامل استرس‌زایی از قبیل پرهزینه بودن شیوه‌های درمانی ناباروری، ویزیت‌های مکرر پزشکان، مراجعات مکرر به مطب‌های پزشکی، انجام آزمایش‌های پرهزینه و معاینات مکرر، اتلاف وقت، مطرح کردن گزارش جزء به جزء زندگی شخصی بیمار برای پزشک معالج، تعیین برنامه زمان‌بندی شده مقاربت طبق تقویم، غیبت از کارهای روزمره جهت درمان، تصور داشتن بچه بیگانه و نگرانی والدین از آینده مبهم ارتباطات دو طرفه خودشان با کودکی که فرد دیگری به وجود آمده است: همه و همه در زوجین نابارور ایجاد مشکل می‌کند.

● تعرفه نامشخص‌

تاکنون به طور رسمی هیچ یک از بخش‌های دولتی و خصوصی، تعرفه مشخصی برای درمان ناباروری ارائه نکرده‌اند و هزینه‌ها به صورت متغیر و نامتناسب است، به‌گونه‌ای که در برخی مراکز تعرفه‌ها ۳ تا ۴ برابر مراکز دیگر از بیمار گرفته می‌شود.

در آبان گذشته انجمن علمی تخصصی باروری و ناباروری ایران برای نخستین بار در کشور با ‌دعوت از سازمان‌های بیمه‌گر، روسای مراکز درمان ناباروری، جمعی از صاحب‌نظران و متخصصان زنان، جنین‌شناسان ارولوژیست و آزمایشگاه‌ها با برگزاری سمینار یکروزه‌ای به تعیین سقف تعرفه‌های مزبور پرداخت. بر اساس تصمیم‌گیری صورت گرفته در آن تاریخ، حداکثر هزینه‌های درمان در یک دوره برای انجام لقاح مصنوعی خارج از رحم(ICSI) پانزده میلیون ریال، تزریق اسپرم به داخل رحم (IUI) یک میلیون و ۵۰۰ هزار ریال، انجماد جنین ۳ میلیون ریال و لقاح خارج از رحم بدون تزریق با روش IVF نیز ۱۲ میلیون ریال تعیین شد. اما این ارقام هیچ‌گاه به طور رسمی تایید و اعلام نشد.

علی اخوان بهبهانی