تروریسم از منظر مذهب شیعه

در ادبیات سیاسی اسلام و فقه شیعه, واژه ای به نام تروریسم وجود ندارد

در ادبیات سیاسی اسلام و فقه شیعه، واژه ای به نام تروریسم وجود ندارد. با این وجود در منابع مکتب شیعه و آراء فقها مفاهیمی وجود دارند که با مفهوم تروریسم شباهت دارند. واژه هایی که دارای چنین شباهتی هستند عبارتند از: ارهاب، محاربه، فتک و اغتیال و بغی. همچنین میان مفهوم جهاد و تروریسم تفاوتی عمده وجود دارد که در نهایت به ین مسئله نیز پرداخته خواهد شد.

▪ ارهاب:

این واژه و مشتقات آن به کررات در قرآن کریم تکرار شده است. که این مشتقات را می توان به دو گروه اصلی سازماندهی کرد:

۱) به معنای بازدارندگی دشمن

۲) به معنای ترس از خداوند متعال.

مهمترین آیه قرآن کریم که در آن ارهاب را می توان به بازدارندگی قرائت نمود آیه ۶۰ سوره انفال می باشد که در آنجا مراد از «ترهبون» این است که دشمنان خدا را از طریق آماده ساختن خود و تجهیز امکانات و نیروها بترسانید تا جرات حمله به شما را پیدا نکنند.

و در آیات دیگر مانند آیه ۹۰ سوره انبیاء ارهاب به معنی خوف از خدا به کار رفته است. بر این اساس در سوره انبیاء «رهبه» که در کنار واژه «رغبه» آمده است به معنای ترس از عِقاب خداوند است.

در مجموع بررسی واژه ها و مشتقات می توان تیجه گرفت میان واژه ارهاب و تروریسم بر اساس آنچه در قرآن کریم آمده است و به معنای دقیق تر میان معنای اسلامی ارهاب و تروریسم هیچ انطباقی و سنخیتی وجود ندارد. زیرا در مجموعه اول «ارهاب» نه بر اساس عمل مستقیم علیه طرف مقابل و با قصد وارد کردن او به انجام کاری بلکه به رابطه یک عمل ارجاع و بر اساس نمایش توانمندی ها و بدون درگیری با طرف مقابل، آن هم با قصد مجبور کردن او به انجام ندادن یک اقدام، اقدامی که به قصد صدمه زدن به طرف اول باشد تعریف گردیده است. لذا اقدامی که در آن درگیری خشونت آمیز مستقیم وجود ندارد و فعل آن صرفاً دفاعی و برای بازداشتن از وقوع اقدام توسط طرف مقابل است دیگر نمی تواند با هیچکدام از رهیافت های مفهوم شناسی تروریسم سازگار گردد.

و در مجموعه دوم که ارهاب به خوف انسان از خداوند معنا گردیده است وضعیت بسیار روشن تر است.

▪ محاربه:

عده ای از فقهای اسلامی معتقدند «محاربه» که مصداق مفسد فی الارض است از واژگانی است که با واژه تروریسم شباهت زیادی دارد. محاربه یعنی جنگ طلبی.

واژه محاربه یکی از مهمترین شاخصه های مفهوم تروریسم یعنی وحشت انگیزی در جامعه و مردم را در خود دارد. اما معیارهای دیگر مانند انگیزه سیاسی داشتن و اینکه الزاماً در اقدام تروریستی هدف عملیاتی هدف اصلی نمی باشد را در خود ندارد. بر این اساس به کسانی که با شرارت و سرقت از طریق راهزنی نیز اقدام به ایجاد وحشت نماید محارب اطلاق گردیده است. در محاربه انگیزه عموماً انگیزه های عمومی و یا حداقل غیر سیاسی است. لذا نمی توان واژه محاربه را یک واژه نزدیک به تروریسم دانست.

اما دهشت انگیزی و خشونت محور بودن دو شاخصه کاملا مشترک در معنا سازی تروریسم بر اساس رویکردها و گفتمان های بین المللی از تروریسم می باشد.

▪ بغی:

در لغت به معنی «از حد خارج شدن و تعدی نمودن» می باشد. این واژه از اصطلاحاتی است که پیامبر برای نخستین بار آن را درباره قاتلان عمار به کار بردند.

اهل بغی به دو دسته تقسیم می شوند:

۱) باغیانی که دارای سازمان و تشکیلات می باشند. یعنی بجز افرادی که در صحنه درگیری با حکومت اسلامی حضور دارند، افراد و تشکیلات پشتیبان دیگری نیز دارند که در صورت لزوم از آنها استفاده می نمایند. از نظر اسلام باید با این دسته از باغیان به شدت برخورد کرد تا جایی که با حاضران در در صحنه درگیری جنگید تا کشته شوند و مجروح آنان را نیز باید اسیر و سپس محاکمه نمود و فراریان را نیز تعقیب کرد.

۲) دسته دیگر «باغیان غیر ذی فئه» می باشند. اینان افرادی هستند که تشکیلات ندارند و صرفاً شامل همه کسانی هستند که در صحنه درگیری با حکومت اسلامی حضور دارند. اسلام برای برخورد با این دسته از باغیان شدت عمل کمتری به خرج می دهد و دستور به اعدام نکردن مجروحان و عدم تعقیب فراریان داده است.

تقسیم باغیان به دو دسته مذکور نشان از اهمیت تشکیلات و فعالیت های تشکیلاتی معارض با حکومت اسلامی با قصد براندازی دارد.

بغی به معنای اقدام مسلحانه علیه نظام سیاسی دو معیار «انگیزه سیاسی» و «خشونت محور بودن تروریسم» را با خود به همراه دارد ولی یکی از معیارهای مهم یعنی دهشت انگیزی را با خود همراه ندارد. ضمن آنکه بغی جنبه خارجی و بین المللی ندارد و صرفاً در حوزه اتباع مسلمان یک کشور و اقدامات مسلحانه آنان علیه حکومت اسلامی قرار دارد.

▪ فتک و اغتیان:

اغتیان یعنی پنهانی و به شکلی که مقتول با خبر نشود او را از پای درآوردن. به طور ویژه غیله یعنی بردن شخصی به یک موضع خاص از طریق فریب دادن او و کشتن وی هنگام رسیدن به آن مکان.

فتک در فرهنگ اصطلاحات معاصر به معنای «ترور کرد، کشت، از میان برد و به قتل رساند» آمده است. در زبان عربی «الفتک» یعنی هر شخصی که فردی را بی خبر از روی غفلت بکشد و به معنای شخصی است که از غفلت فرد دیگری استفاده کند و او را بکشد یا مجروع کند.

تفاوت میان دو واژه اغتیان و فتک صرفاً به روش اقدام مرتبط است و در نوع اقدام تفاوتی وجود ندارد و هر دو واژه دارای کارکردی مشابه هستند. گفتنی است که واژه اغتیان یک واژه خاص برای کلیه قتل های سیاسی است.

اغتیان یا فتک دارای دو معیار اصلی است. اول «خشونت محور بودن« و دوم «یکسان بودن هدف و آماج» یعنی آنکه آماج اقدام تروریستی خود هدف می باشد.

▪ جهاد و مسئله ترو ریسم:

رابطه میان جهاد و تروریسم یکی از مهمترین موضوعات تروریسم شناسی است. از یک طرف به خاطر اتهاماتی که به جهاد به عنوان یک اقدام تروریستی از سوی برخی غربی ها وارد می شود و از سوی دیگر به خاطر تفکیک میان اقدامات خشونت آمیز تروریستی و اقدامات خشونت آمیز غیرتروریستی و در نهایت به خاطر مشخص کردن اینکه آیا مبارزه با تروریسم خود یک اقدام جهادی است یا خیر.

به طور کلی می توان گفت خشونت محور بودن اقدام علیه دشمن فقط در زمره اقدامات تروریستی نمی گنجد. زیرا بسیاری از اقدامات خشونت آمیز که در حقوق بین الملل نیز بر آن تصریح شده است در مجموعه اقدامات خشونت آمیز مجاز و حتی مشروع قرار گرفته است.

در برخی تفاوتهای عمده میان تروریسم و جهاد باید گفت که:

- در تروریسم «وحشت انگیزی» از طریق عملیات مسلحانه و «خشونت محور بودن» و همچنین «یکی نبودن آماج (Target) و هدف (Goal) و عموماً غیر مرتبط بودن آماج ها با اهدافت تروریست ها از معیارهای اساسی است. در حالی که در جهاد مقررات بسیار زیادی وضع شده است که بسیاری از آنها به صراحت بر تفاوت میان اقدام تروریستی و اقدام مسلحانه مبتنی بر جهاد صحه می گذارد.

- تروریسم و اقدامات تروریستی الزاماً مبتنی بر دفاع از خود نمی باشد و ماهیتاً جنبه غافلگیری دارد در صورتی که جهاد دفاعی است و صرفاً واکنشی است.

- در جهاد اعلام یک اصل اساسی است و جنبه غافلگیری ندارد در صورتی که در تروریسم اینچنین نیست.

- و ...

به طور کلی و با یک جمع بندی از متون در مرزبندی و تفکیک میان جهاد و تروریسم می توان گفت که جهاد در روش، در انواع و در ماهیت هیچگونه سنخیتی با تروریسم و اقدامات تروریستی ندارد.

در نهایت به یک نکته مهم و قابل تامل می توان اشاره کرد. در دیدار مقام معظم رهبری با خانواده های شهدای نیروهای مسلح در چهارم مهرماه سال ۱۳۸۰، ایشان تاکید کردند که مبارزه با تروریسم و ناامنی فضای زندگی انسان ها یک مبارزه واجب و لازم و یک جهاد است و معتقد هستند هر کسی بتواند در این مبارزه شرکت کند باید این کار را بکند.

رضا رضایی