نگرش توحیدی اسلام به سفر

سفر یکی از ضروریات زندگی انسان است که در آیات قرآن و روایات معصومین ع بر اهمیت آن تاکید شده است

در قرآن کریم از ۲ آیه و نشانه توحیدی سخن گفته و فرموده است: «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین انه الحق» (فصلت / ۵۳): «ما به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در وجود خودشان به آنان نشان می دهیم تا برایشان روشن شود که خدا حق است.» در این آیه خداوند از ۲ نشانه توحید یعنی آیات آفاقی هم چون آفرینش خورشید و ماه و ستارگان و انواع جانداران و گیاهان و کوه ها و دریاها و دیگر مخلوقات و آیات انفسی مانند آفرینش دستگاه های مختلف جسم انسان و شگفتی های روح او سخن گفته است.

در کنار این آیه خداوند در آیات متعددی نیز مردم را به سیر و سفر در طبیعت و دیدن آثار و عجایب خلقت و نیز تامل در آثار گذشتگان دعوت کرده است. از منظر قرآن نگریستن در پدیده های طبیعی ، معرف عظمت و قدرت پروردگار و مظهر علم و حکمت او هستند، توجه به طبیعت چنان در معجزه جاوید پیامبر اعظم (ص) جایگاه برجسته ای دارد که افزون بر ۷۵۰ آیه قرآن به پدیده های طبیعی اشاره کرده و بیش از ده درصد آیات قرآن به موضوع طبیعت اختصاص یافته است (سیمای طبیعت در قرآن)این همه اهتمام قرآن به طبیعت و سیر در آن که با رویکرد و اهدافی متعالی چون اثبات خالق و خدای یگانه یکتا صورت گرفته سبب شده است تا سیر و سفر و جهانگردی در تمدن اسلامی و در میان مسلمانان از موقعیت برجسته ای برخوردار شود و همین گشت و گذارها علاوه بر تعاملات میان فرهنگی، ملت های مسلمان، زمینه گسترش روز افزون اسلام را در اقصی نقاط جهان فراهم آورد.

● اهمیت سفر در آیات قرآن و روایات اسلامی

سفر یکی از ضروریات زندگی انسان است که در آیات قرآن و روایات معصومین (ع) بر اهمیت آن تاکید شده است. در قرآن بیش از ۶ آیه وجود دارد که انسان را به سیر و سفر و البته عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان دعوت می کند.خداوند در آیه ۴۶ سوره حج می فرماید: «أفلم یسیروا فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها أو آذان یسمعون بها» «آیا در زمین سفر نمی کنند تا صاحب دل هایی گردند که با آن بیندیشند و گوش هایی که با آن (حقیقت را)بشنوند».از آنچه در آیات قرآن و روایات اسلامی آمده است، می توان دریافت که از دیدگاه اسلام سفر باید با جهت گیری و نگرش خاصی انجام شود که همان جهت گیری توحیدی و نگرش دینی است.

آیات مربوط به سفر به انسان تذکر می دهد که سفر کنید تا نشانه های گذشتگان را ببینید و از آن ها عبرت بگیرید و سرانجام کار تکذیب کنندگان (حق) را ببینید. «قل سیروا فی الارض ثم ا نظروا کیف کان عاقبة المکذبین» (انعام /۱۱) «(ای پیامبر به مردم ) بگو در زمین سیر کنید و بنگرید سرانجام کار تکذیب کنندگان (حق) چگونه بوده است»علاوه بر آن قرآن تاکید می کند که در سفر انسان با راز آفرینش و خلقت و شگفتی های هستی آشنا می شود؛ «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدأ الخلق» (عنکبوت آیه ۲۰).« (ای پیامبر به مردم) بگو در زمین سیر کنید و بنگرید چگونه خداوند آفرینش را آغاز کرده است».پیامبر اسلام (ص) نیز می فرمایند: «غافل ترین و جاهل ترین مردم کسی است که از گذشت روزگار و تاریخ عبرت نگیرد». (محمدی ری شهری ،میزان الحکمه، ج۳، ص ۱۸۱۱).

● عبرت از گذشتگان

آنچه از این آیات و روایات می توان دریافت این که سفر به مکان های تاریخی و دیدن بقایای گذشتگان و عبرت گرفتن از آن ها مورد تاکید دین اسلام است.

چنان که حجت الاسلام سید مهدی واعظ موسوی در گفت وگویی با خراسان یکی از تاثیرات مهم سفر را علاوه بر آشنایی انسان با طبیعت و تاریخ و بقیه انسان ها ، عبرت گرفتن از گذشته می داند و می گوید: «یکی از تاکیدات اسلام سفر انسان به مکان های تاریخی و پند و اندرز گرفتن از سرنوشت انسان های گذشته است و این که مردمان گذشته چه آداب و رسومی داشتند و چگونه زندگی می کردند؛ دیدن این آثار، اطلاعات انسان را افزایش می دهد. این اطلاعات و آگاهی ها نوع نگاه و نگرش انسان را دگرگون می کند و سطح بینش انسان را تغییر می دهد و انسان را به کمال نزدیک می کند.»

یکی از تاثیرات مهم سفر تعامل بین انسان هاست که موجب می شود آن ها با فرهنگ، دین، آداب و رسوم یکدیگر آشنا شوند. چنان که در تاریخ آمده است برخی از پیامبران الهی با هدف تبلیغ دین سفر می کردند که به آن سفرهای تبلیغی می گفتند. برخی از این پیامبران به فرمان الهی به سرزمین دیگر سفر می کردند چنان که حضرت ابراهیم (ع) به فرمان خدا، هاجر و فرزند شیرخوارش اسماعیل را همراه خود به سرزمین مکه در بیابانی بی آب و علف برد. خداوند در آیه ۳۷ سوره ابراهیم به این فرمان الهی و سفر ابراهیم (ع) اشاره می کند و می فرماید: «ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی ذرع عندبیتک المحرم ربنا لیقیمواالصلاة فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم وارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون» «پروردگارا من بعضی از ذریه و فرزندانم را در سرزمین بی کشت و زرعی نزد خانه تو سکونت دادم تا نماز به پا دارند، پس دل های مردم را به سوی آن ها متمایل کن و به انواع ثمرات، آن ها را روزی ده، باشد که شکر به جای آورند.»سفر حج نیز یکی از سفرهایی است که خداوند بر افراد مستطیع انجام آن را واجب کرده است.

● تبادل دینی و فرهنگی در سفر

واعظ موسوی در این زمینه معتقد است: «سفر به سرزمین های دیگر امکان تبادل فرهنگی و دینی را فراهم می کند و چه بسا موجب تبلیغ دین خاصی می شود چنان که پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه هجرت کردند و یا مسلمانانی که به سرپرستی جعفر طیار به حبشه رفتند و موجبات گسترش اسلام را در آفریقا فراهم کردند. اسلام در بسیاری از نقاط دنیا به واسطه مسلمانان مهاجر گسترش یافت».سفر روی روحیه افراد نیز تاثیرات مهمی بر جای می گذارد. واعظ موسوی به این تاثیر مهم اشاره می کند و می گوید: «معمولا انسان در زندگی دچار روزمرگی و عادت و خستگی روحی می شود که برای رهایی از این ملالت ها و عادت های خسته کننده، راهی جز سفر کردن ندارد. این سفر است که زندگی انسان را از یکنواختی خارج می کند و باعث تازگی روحیه انسان و تنوع در زندگی می شود.»

● اهمیت سفر های زیارتی

در آیات قرآن و روایات معصومین (ع) نسبت به سفرهای زیارتی تاکید شده که ممکن است این سوال به وجود آید که آیا اسلام اولویت خاصی برای سفر قائل شده است.حجت الاسلام واعظ موسوی در پاسخ به این سوال تصریح می کند: «اسلام اولویت خاصی برای سفر قائل نشده است. حداقل جایی ندیده ام که به صراحت گفته شود به عنوان نمونه به مکان خاصی سفر کنید. اما روی زیارت برخی مکان ها مثل مکه و کربلا و مشهد و دیگر اماکن مذهبی، تاکید شده است.

خداوند حتی ثوابی را هم برای این سفرها قائل شده است به نظر من در این مکان ها انسان راحت تر می تواند به اهداف مورد نظر اسلام در سفر دست یابد. یعنی این سفرها علاوه بر این که به لحاظ روحی و فردی انسان را تحت تاثیر قرار می دهد و خستگی های روحی و جسمی او را بر طرف می کند، به لحاظ معنوی هم انسان را تقویت می کند و به نوعی باعث گسترش فرهنگ دینی می شود. در این زیارت هاست که روح انسان با روح انسان های بزرگی که ترجمان دین هستند، پیوند می خورد و انسان به بخش مهمی از اهداف سفری که مورد نظر اسلام است دست می یابد.

● آداب و رسوم سفر از نظر اسلام

اسلام به آداب و رسوم سفر هم توجه ویژه ای کرده است، زیرا از دیدگاه اسلام سفر در زندگی انسان جایگاه ویژه ای دارد و باید در آن دستورهای اخلاقی، اجتماعی، دینی و ... بسیاری را در ابعاد مختلف رعایت کرد که وصیت کردن، صدقه دادن، وداع با خانواده و خویشان، انتخاب همسفر خوب، ولیمه دادن و ... از جمله آن هاست.خوشبختانه بسیاری از این آموزه های دینی وارد عمق زندگی مردم شده است و آن ها در سفرهای مختلف خود این آداب را رعایت می کنند.

درباره آداب سفر از دیدگاه قرآن می توان به آیه ۴۱ سوره هود اشاره کرد که از زبان نوح می گوید: «قال ارکبوافیها بسم الله مجریها و مر سا ها»«( نوح) گفت: در کشتی سوار شوید و به هنگام توقف و حرکت کشتی زیاد او را یاد کنید».یکی از دعاهای قرآنی که سفارش شده است مسافر هنگام ورود و خروج از محل و منزلگاه جدید آن را بخواند، آیه ۸۰ سوره اسراء است «رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق واجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا» «پروردگارا مرا جایگاه و منزلگاهی عنایت فرما که با صدق و راستی وارد آن و با صداقت و راستی از آن خارج شوم و برایم حجتی مددکار و یاور قرار بده» و یا آیه ۲۹ سوره مومنون «رب أنزلنی منزلا مبارکا و انت خیر المنزلین»« بار خدایا مرا در منزلی پربرکت فرو آور و تو بهترین فرود آورندگانی» که سفارش شده است مسافر به هنگام سفر آن را تلاوت کند.همچنین از ائمه اطهار (ع) روایت شده است که در سفر دعاهای خاصی را قرائت کنید چنان که امام موسی بن جعفر (ع) فرمودند: چون آهنگ سفر کردی بر در خانه ات بایست و سوره حمد را از جلو رو و از طرف راست و چپت بخوان و نیز سوره توحید و ناس و فلق را و سپس بگو: «اللهم احفظنی و حفظ ما معی و سلمنی و سلم ما معی و بلغنی و مابلغ مامعی بلاغا حسنا.» «خدایا مرا و آن چه با من است را حفظ کن و سالم بدار و مرا و آن چه را با من است به مقصد برسان رساندنی نیکو» .

● کسب روزی و منافع اقتصادی

منافع اقتصادی و کسب روزی یکی دیگر از اهداف سفر است.

پیامبر (ص) می فرمایند: «سافروا تصحوا و تغموا» «سفر کنید تا سالم شوید و غنیمت و ثروت به دست آورید».مهم ترین فایده مادی و ظاهری سفر بعد اقتصادی و در آمد حاصل از گردشگری و اشتغال زایی است. چنان که پایه اقتصادی بسیاری از کشورهای جهان امروز، بر مبنای تجارت و جهانگردی و گردشگری است به خصوص شهرهای مذهبی به دلیل جاذبه فراوان استعداد زیادی برای جذب گردشگر دارند و توجه اسلام به کسب رزق حلال و بهره مندی از مواهب طبیعی باعث ایجاد انگیزه سفرهای اقتصادی در میان مسلمانان شده است. خداوند در آیه ۱۰ سوره جمعه می فرماید: «فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل ا...» «در زمین پراکنده شوید و فضل و رحمت خداوند را بجویید».

● سفری متفاوت

سفر از نظر اسلام یک ویژگی جالب دارد و آن توجه به جهان هستی و نگاه کردن به نعمت های الهی، لذت بردن از آن و البته تامل در آیات و نشانه های خداوند و عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان است.

سفر با ویژگی های مورد نظر اسلام به فطرت انسان نزدیک تر است چون همواره آخرت و جهانی دیگر را یاد انسان می آورد به خصوص این که اگر انسان بداند در پس همه این سفرها و لذت بردن ها، سفری در پیش دارد که تصمیم گیرنده و انتخاب کننده آن نیست، نمی تواند زمان آن را پیش بینی کند سفری که از رفتن به آن نیز گریزی نیست و آن سفر آخرت است.

● همه در تسبیح و من به غفلت خفته

گلستان سعدی یکی از آثار جهانگردی حکیم سعدی است که قرن هاست در میان مردم خوانده می شود، او حکایتی نقل می کند که: یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه ای خفته. شوریده ای که در آن سفر همراه ما بود، نعره ای بر آورد و راه بیابان گرفت و یک نفس آرام نیافت. چون روز شد، گفتمش آن چه حالت بود؟ گفت: بلبلان را دیدم که بنالش در آمده بودند از درخت و کبکان، از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه، اندیشه کردم که مروت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته:دوش مرغی به صبح می نالید/ عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش /یکی از دوستان مخلص را/ مگر آواز من رسید بگوش/ گفت باور نداشتم که ترا/ بانگ مرغی چنین کند مدهوش /گفتم این شرط آدمیت نیست / مرغ تسبیح گوی و من خاموش.