تجدید حیات سنت

سنت گرایی Traditionalism جریانی است فکری که در غرب توسط رنه گنون پایه گذاری شد و مراد از آن گرایشی است آگاهانه به «سنت» Tradition در برابر مدرنیته از این حیث, این جریان به نقد مدرنیته و دستاوردهای آن می پردازد

دکتر سیدحسین نصر، یکی از مدافعان برجسته این تفکر، در گفت وگویی که از پی می آید به جایگاه سنت و حکمت جاودان در جهان معاصر اشاره می کند. او نخست با نقد مواجهه مدرنیته با سنت و آنگاه نحوه رویارویی پسامدرنیته با آن، فلسفه اسلامی را به خصوص در وجه اشراقی آن، تنها حامی فلسفه جاویدان تا به امروز می داند این مطلب را با هم می خوانیم.

* فلسفه سنتی یا حکمت جاودانی که شما از طرفداران مشهور آن هستید، جایگاهی ممتاز برای متون مقدس سنن دینی جهان در نظر می گیرد. بخش اعظم فلسفه غرب در خلال چند قرن گذشته در جریان جدایی از این متون بوده است. شما رویکردهای متفاوت فلسفه غرب و فلسفه سنتی را نسبت به متون مقدس چگونه ارزیابی می کنید؟

- اگر منظورتان از فلسفه غرب، فلسفه معاصر غرب باشد، تمایز بسیار عمیقی وجود دارد. در غرب، فلسفه مسیحی و یهودی چه در قرون وسطی و تا حدی پس از آن هنوز توجه زیادی به متون مقدس می کردند، در حالی که فلسفه اسلامی همواره به متون مقدس توجه کرده است. نه به این علت که اسلام صرفاً براساس متون مقدس است یا به این علت که فقط شامل الهیات است نه فلسفه، بلکه به این علت که به خصوص به معنای درونی متن توجه زیادی کرده است. برخی از فلاسفه بزرگ اسلامی مانند ملاصدرا تفسیرهایی بر قرآن نوشته بودند. در غرب هم مشابه آن را داریم مانند سن توماس آکویناس و نیز بسیاری اندیشمندان و فلاسفه یهودی.

اکنون ویژگی عمده فلسفه معاصر که با دکارت شروع می شود، بی اعتنایی کامل به متن مقدس به منزله منبع معرفت فلسفی است. با این که در جاهای مختلف افراد بسیاری به این امر توجه می کنند، اما به طور کلی فلسفه اروپایی در دوران معاصر از دکارت به بعد کاری با متن مقدس ندارد. اگر با آن کار داشته باشد، صرفاً در سطح اصول اخلاقی است نه ماوراءالطبیعه. از سوی دیگر حکمت جاودان، متون مقدس را وحی از جانب خداوند می انگارد و بر این اعتقاد است که بعد درونی یعنی بعد رازآلود متن مقدس در حکمت جاویدان می گنجد و فلسفه جاویدان با آن سروکار دارد. از این رو «قلب» یعنی جنبه درونی ادیان که به صورت متون مقدس، وحی شده است، دربرگیرنده دین جاویدان یا حکمت خالده است که فلسفه جاودان با آن سروکار دارد.

* شما بین تلقی از متن مقدس به عنوان بنیاد که بیشتر مانند الهیات است و توجه به متن مقدس در قالب سیاق فلسفی تمایز قائل شدید. وقتی بیشتر متون مقدس به زبان فلسفی نوشته شده است و اغلب از قالب روایی یا استعاره برای انتقال معنا استفاده می کند، چگونه فلسفه می تواند به متن مقدس توجه کند و آن را دربربگیرد؟

- فکر می کنم با توسل به حقیقتی بسیار مهم که در فلسفه جاویدان برآن تأکید زیادی شده است، می توان این امر را روشن کرد: اول از همه، فیلسوفان حکمت خالده معتقدند ابزار وحی چیزی جز عقل نیست که به صورت ماوراءالطبیعی فهم می شود. این همان عنصری است که ذهن ما را در معرض اشراق قرار می دهد و به ما معرفت می دهد. مثلاً در عربی کلمه «عقل» با همان ابزار وحی مرتبط است و نیز در فلسفه اشراقی اگوستینی، معرفت را نوعی تشریق توسط فرشته می دانند. وحی همچنین با آمدن پیامی به این دنیا، یعنی از طریق آنچه که می توان عاملیت فرشته خداوند دانست سروکار دارد. بنابر این، نخستین نکته این است که کیفیت متن مقدس و فهم عقلی ما از آن یکسان است.

نکته دوم این که فلاسفه؛ یعنی فلاسفه سنتی که از فلسفه جاویدان پیروی می کنند، به متن مقدس نه فقط از جنبه لفظی بلکه از جنبه نمادین نگریسته اند. بنابر این حتی چیزی که توصیفی است مثلاً سرود سلیمان در عهد عتیق، منبع تفسیرهای ماوراءالطبیعی و عارفانه بوده است. در اسلام تفسیرهای بسیاری بر قرآن داریم که عارفان و فیلسوفان نوشته اند. در این تفسیرها آنچه به نظر می رسد نوعی روایت تاریخ مقدس است که به شیوه ای نمادین تفسیر می شود تا معانی فراتاریخی و ماوراءالطبیعی منتقل شود.

* به تازگی، بسیاری از فیلسوفان به اصطلاح پسامدرن از سنت اروپایی، قرائت های متون مقدس و متون سایر ادیان را به شکلی در نظر می گیرند که از یک نظر برداشت آنان بسیار آزادتر از اسلاف معاصر آنان است.

آیا به نظر شما، این نشانه، امکانی برای گفت وگو با دیدگاه سنتی است؟

- فکر نمی کنم این گونه باشد. البته به این بستگی دارد که پسامدرنیته چه مسیری را در پیش بگیرد. هرچند سال یک بار، جریان جدیدی می آید و وقتی آن را مطالعه کنید، جریان جدید دیگر می آید. در ارتباط با مطالعه متون مقدس این گشایش وجود دارد. اما پسامدرنیته به طور کلی منکر قطعیت در معرفت است. این تفکر می کوشد جهان معنای فلسفه های سنتی را شالوده شکنی کند و فهم آن از عقل، از قابلیت های عقلی ما و از شیوه دانستن ما بسیار متفاوت است با چیزی که در فلسفه جاویدان متصور است. بنابر این با وجودی که اکنون نسبت به قرائت متن مقدس علاقه وجود دارد، فکر می کنم چگونگی قرائت ما و معنای آن در دو مورد بسیار متفاوت است.

* همچنین متفکران پسامدرن مایل هستند بر چیزهایی مانند اختلافات فرهنگی که مطلق می انگارند تأکید کنند.

- خوب! آنان نسبت گرا هستند یعنی نهایتاً متن مقدس می خوانند اما وحی را به معنای واقعی کلمه نمی پذیرند- یعنی این که یک واقعیت الهی وجود دارد که می تواند معرفت را بر انسان وحی کند چه به صورت کتاب یا (در هند) به صورت مخلوقات یا هر شکل دیگر. آنان وحی را با فهم ماوراءالطبیعی قبول نمی کنند. پس آنچه برایشان مهم است، طبق گفته شما تعیین کنندگی فرهنگی است که اشیاء را به نوعی نسبیت گرایی تقلیل می دهد. اکنون نوعی تجدید حیات در الهیات کاتولیک و تا حدی الهیات پروتستان برای بازگشت به موقعیت پیشین وجود دارد. به هر حال، تا آنجا که به فلسفه مربوط می شود، فلسفه تدریجاً این مسائل را نسبی کرد و جامعه شناسی قرن نوزدهم و پوزیتیویسم اگوست کنت کوشیدند تمام حقیقت دین را به پیامدهای یک موقعیت اجتماعی تقلیل دهند که اجتماع مدار و فرهنگ مدار بود.

سنت اصلاً این را قبول نمی کند و فلسفه جاویدان سر و کاری با تقلیل دادن حقیقت متن مقدس به شرایط فرهنگ مدار ندارد اما این را می پذیرد که متن مقدس از جانب خداوند می آید و می کوشد آن را از نظر معنای درونی بفهمد. البته همان طور که قرآن می گوید، این حقیقت را می پذیرد که خداوند فقط با زبان مردم با آنان صحبت می کند؛ یعنی متن مقدس به زبان خاصی برای بخش خاصی از مردم وحی می شود تا بفهمند. اما به دلیل سطوح درونی معنا، متن مقدس معنایی دارد که از این شرایط فراتر می رود. مثلاً اجازه دهید مورد خاص مسیحیت را در نظر بگیریم. مسیح در خطابه مشهور خود در کوه بیت المقدس، برخی تعالیم اخلاقی والایی را بر زبان آورد. حالا بسیاری از مسیحیان این را معتبر می دانند و می گویند «این امر ناشی از شرایط فرهنگی و اجتماعی بیت المقدس در آن زمان بود و این تعالیم برای واشنگتن دی سی یا فیلادلفیا در سال ۲۰۰۴ کاملاً بی ربط است.» کسانی هستند که این را می گویند. در این باره هیچ تردیدی نیست، اما برخی مسیحیان معتقد نیستند که تعالیم مسیح ناشی از اوضاع فلسطین در۲۰۰۰ سال قبل است و از نظر فلسفی تا آنجا که به فلسفه جاویدان مربوط می شود، این فلاسفه مابعد مدرن به هیچ وجه نمی توانند ثابت کنند متن مقدس صرفاً تابع شرایط فرهنگی است.

---