زندگی شعر نو در رمانتیسم

نگاهی به کتاب رمانتیسیسم ایرانی

کتاب رمانتیسیسم ایرانی، تالیف بهزاد خواجات- شاعر و منتقد ادبی- که در سال ۱۳۹۱ توسط انتشارات بامداد نو منتشر شده، بررسی جریان رمانتیک در شعر امروز فارسی را پی می‌گیرد. این کتاب از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است. عناوین فصل‌های کتاب عبارتند از: «فصل اول: رمانتیسیسم، تعاریف و اصطلاحات»، «فصل دوم: پیدایش رمانتیسم در شعر امروز فارسی»، «فصل سوم: بلوغ شعر رمانتیک در شعر امروز ایران» و «فصل چهارم: شاخه‌بندی شعر رمانتیک ایران».

بهزاد خواجات در مقدمه این کتاب، در چگونگی رمانتیسم می‌نویسد: «شاید بتوان رمانتیسم را یکی از مهم‌ترین سبک‌های ادبی دانست که از دل خود سبک‌های متعدد دیگری را شکل می‌دهد و پیش می‌برد و حتی سبک‌هایی که به ظاهر ارتباطی با رمانتیسم ندارند، (سوررئالیسم، داداییسم و...) باز انگار که در بعضی از اصول و رویکردهای خود با این مکتب ادبی و فکری قرابتی پیدا می‌کنند. در غرب، آغاز رمانتیسم را با آغاز مدرنیسم و سپری شدن دوران کلاسیک و نیز انتقال اقتصاد فئودالیستی به سرمایه‌داری مصادف می‌دانند و آن را قیام و فریادی اعتراضی می‌شمارند بر ضد ماهیت کلاسیسم و جامعه سنتی که در آن نهادهای دینی و اخلاقی به تمام شوونات ذهنی هنرمند جهت می‌دهد. رمانتیک‌ها اصول مکتب کلاسیسم را به چالش گرفتند و برای نویسنده آزادی بی‌حد و حصری قائل شدند که به او اجازه می‌داد که تمام اصول و مبانی فکر سنتی را زیرپا بگذارد.

اما این یک روی سکه بود و جهان مدرن و ماشینی شده نمی‌توانست آرزوها و آمال طبقه جدید را که خود زاده سرمایه‌داری بود و با انقلاب فرانسه به امیدهای تازه‌یی می‌اندیشید، تحقق بخشد. پس نویسنده رمانتیک روزبه‌روز افسرده‌تر و درونگراتر می‌شد و تمام سرگذشت رمانتیسم در چنین شرایطی رقم می‌خورد» (ص ۷). خواجات در ادامه به چگونگی ورود رمانتیسم به ایران می‌پردازد و خاطرنشان می‌سازد، «اما ورود رمانتیسم به ایران تقریبا از اوان جنبش مشروطه صورت می‌گیرد و با نخستین ترجمه‌هایی که در نشریات آن عهد از شاعران غرب به‌خصوص رمانتیک به چاپ می‌رسد و از سوی دیگر شکست آرمان‌های مشروطیت، زمینه‌های مساعدی برای شکل‌گیری این‌گونه تفکرات در عرصه ادبیات ما به وجود می‌آورد. میرزاده عشقی و نیما یوشیج نخستین بارقه‌های چنین گرایش‌هایی هستند و از اوایل دهه ۳۰، فریدون توللی به عنوان تئورسین رسمی شعر رمانتیک ایران با تبیین مبانی آن در مقدمه کتاب‌های خود آغازگر این جریان در شعر معاصر ایران شناخته می‌شود که به آن خواهیم پرداخت.

سپس این نوع شعری با قدرت تمام به راه خود ادامه داده و همزمان با ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و کودتای امریکایی به حیاتی تازه پا می‌گذارد. البته با رشد مبارزات مردمی علیه رژیم شاهنشاهی، شعر رمانتیک گاه به سویه‌های اجتماعی هم میل می‌کند و این وضعیت تا انقلاب اسلامی تداوم دارد» (ص ۷ و ۸) . خواجات در ادامه به کتاب «سیر رمانتیسم در ایران» از مسعود جعفری اشاره می‌کند. به اعتقاد وی، جعفری که پیشتر در این وادی گام نهاده، در کتاب مذکور مقطع مشروطیت تا نیما را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. وی سپس درباره چرایی عدم نتیجه‌گیری در موخره کتاب حاضر می‌نویسد: «دیگر اینکه عدم نتیجه‌گیری در موخره کتاب تعمدی و احاله آن به خواننده بوده است (بنا بر تنوع و تلون طیف فکری مخاطبان) و ارائه نامنامه ضرورتی است که در چاپ بعدی کتاب به انجام خواهد رسید» (همان جا).

در فصل اول کتاب که به رمانتیسیسم، تعاریف و اصطلاحات اختصاص دارد، به این موضوعات پرداخته شده است: معنایابی برای رمانتیسم، تقابل میان رمانتیسم و کلاسیسم، ابهام معنایی در واژه رمانتیک، اصطلاح رمانتیسم و تاریخچه، تاثیرگذاری رمانتیسم انگلستان و آلمان بر رمانتیسم فرانسه، دوران پیش رمانتیسم، احساسی‌گری در ادبیات کلاسیک و نیز مکتب کلاسیسم، حرکت از عقل‌گرایی دوران کلاسیک تا شورشگرایی رمانتیک، زمینه‌های پیدایش رمانتیسم، سبک ادبی، فئودالیسم و ... اشاره کرد.

فصل دوم کتاب به پیدایش رمانتیسم در شعر امروز فارسی اختصاص دارد. مولف در این فصل، رمانتیسم ایرانی را مورد بحث قرار می‌دهد و سپس زمینه‌های بروز رمانتیسم در ایران را شرح می‌دهد و تصریح می‌کند که «در ایران رمانتیسم با اتفاقات ریز و درشت تاریخی روبه‌رو می‌شود و فراز و نشیب‌های تاریخی (انقلاب، اختلاف، مبارزه) این ایده را در کش و قوس‌هایی اجتماعی گاه کمرنگ و گاه پررنگ می‌کند. از سویی، مشروطه و نخستین طلیعه پارلمانیسم و فردگرایی در حیات اجتماعی ایرانیان در شرف وقوع است و از سویی شکست این تجربه و چالش‌های موجود در آن. از سویی ورود مظاهر مدرنیته کشور ما را به مظاهر و بالطبع مسائل مدرن آشنا می‌کند و از سویی جامعه و حتی هنرمند به ویژه در شاخصه‌های اعتقادی نمی‌توانند بخش اعظمی از سنت را (به خصوص در باورهای دینی و ایمانی) وا بگذارند و به آن بی‌اعتنایی کنند و اگر هم نویسنده‌یی بخواهد چنین کند، آنچنان هزینه این برخورد بالاست که باید تمام زندگی حرفه‌یی و نیروی خلاقه‌اش را در دفاع از این رویکرد به مصرف برساند» (ص ۵۲ و ۵۳) .

فصل سوم کتاب به بلوغ شعر رمانتیک در شعر امروز ایران اختصاص دارد. مولف در این فصل به بررسی آرا و آثار فریدون توللی (پیشوای شعر رمانتیک) می‌پردازد. از دیدگاه نویسنده، «مقایسه نیما و توللی یکی از عبرت‌آموزترین موقعیت‌های شعر امروز است. روند تکامل فکری نیما از «افسانه» (و رمانتیسم ‌تر و تازه‌اش) تا ققنوس و... روندی طبیعی و رو به اعتلاست که در نهایت به سمبولیسمی اجتماعی منجر می‌شود (گرچه نگارنده سمبولیسم اجتماعی را اعتلای یک شعر نمی‌داند) اما توللی پس از کش و قوس‌های بسیار سرانجام از خیر نو شدن می‌گذرد و در جا می‌زند. نیما شعرش را از دل زندگی استخراج می‌کند اما میعاد توللی با شعر تنها در صفحه سفید دفترش اتفاق می‌افتد.

فصل چهارم کتاب به شاخه‌بندی شعر رمانتیک ایران اختصاص دارد. مولف در این فصل به شاخه‌بندی جریان شعر رمانتیک ایران می‌پردازد که به ترتیب عبارتند از: ۱- رمانتیسم تغزلی (فریدون مشیری، حمید مصدق، محمد زهری و...، ۲- رمانتیسم اجتماعی ـ انقلابی (احمد شاملو، اسماعیل شاهرودی، سیاوش کسرایی و...)، ۳- رمانتیسم فلسفی (مهدی اخوان‌ثالث، فروغ فرخزاد، نصرت رحمانی و...)، ۴- رمانتیسم شهودی (سهراب سپهری، احمدرضا احمدی، بیژن جلالی و...)، ۴- رمانتسیم زبانگرا (رضا براهنی و سیدعلی صالحی)، ۵- اکنون شعر رمانتیک (فرشته ساری، کسرا عنقایی، ابوالفضل پاشا و...) .

علی حسن‌زاده