بیا که از جان بیمارت هزاران درد برچینم

نگاهی به ضروریات تدوین برنامه جامع مراقبت های تسکینی حمایتی

در مدیریت سلامت تدوین یک برنامه، همیشه باید از جامعیت برخوردار باشد، هیچ برنامه اجرایی حوزه سلامت نمی‌تواند توان اجرایی لازم را بدون اینکه جامع باشد، ‌پیدا کند. یک برنامه سلامت، حتی اگر فقط گوشه‌ای از یک کار بزرگ باشد، لازم است چهار مختصه اصلی زیر را داشته باشد. برنامه «مراقبت‌های تسکینی و حمایتی» که خود قطعه‌ای از یک برنامه جامع مراقبت از سرطان است نیز از این قاعده مستثنا نیست. این چهار مختصه عبارتند از:

۱) Promotive

۲) Preventive

۳) Curative

۴) Palliative

همان‌طور که گفته شد، برنامه مراقبت‌های تسکینی خود قطاعی از دایره کامل برنامه جامع مراقبت از سرطان است که دارای ابعاد گوناگون ارتقای سلامت مردم، پیشگیری از سرطان، درمان مناسب و مراقبت‌های تسکینی و حمایتی است. اما خود به تنهایی باید همان چهار خصیصه را داشته باشد. شاید کمی عجیب باشد که یک برنامه حمایتی تسکینی چگونه می‌تواند در ارتقای سلامت یا پیشگیری دخالت داشته باشد اما با کمی دقت متوجه می‌شویم که در هر لحظه امکان افزایش کیفیت زندگی حتی برای بیمار مبتلا و امکان پیشگیری از سایر عوارض وجود دارد که باید در برنامه مورد توجه قرار گیرد. این برنامه همانند سایر برنامه‌های سلامت باید بر چهار اصل استوار باشد:

۱) جامعیت داشته باشد

۲) در سایر برنامه‌های سلامت قابلیت ادغام داشته باشد

۳) توان پوشش همه سنین را داشته باشد

۴) برای هر دو جنس برنامه‌ریزی شده باشد

وقتی از جامعیت صحبت می‌کنیم، علاوه بر آن چهار خصیصه قبلی لازم است چهار بعد اساسی سلامت را نیز در برگیرد. یعنی هم به جسم بیماران و مردم توجه کند و هم به ابعاد روانی، اجتماعی و معنوی آن. نمی‌توان بیمار را در قالب برنامه مراقبت جامع تسکینی و حمایتی سرطان تنها به عنوان یک جسم تلقی کرد بلکه لازم است همه ابعاد او را متوجه بود. این برنامه باید پاسخ‌گوی همه سطوح مدیریتی نیز باشد و تنها برای گروهی خاص طراحی نشود. نکته اساسی در پاسخ‌گویی برنامه به سطوح مدیریتی این است که در هر سطحی باید بخشی از علم سطوح دیگر هم وارد شود،‌ شاید این موضوع را بتوان در شکل زیر آسان‌تر نشان داد.

اصل دوم که لازم است برنامه جامع مراقبت‌های تسکینی بر مبنای آن طراحی و اجرا شود، اصل قابلیت ادغام در سایر برنامه‌هاست. هیچ برنامه سلامت نباید به طور عمودی طراحی و اجرا شود بلکه باید قابلیت ادغام عرضی در سایر برنامه‌ها را داشته باشد.منظور از ادغام همراهی این برنامه برای فرد بیمار، از اولین مرحله شناخت بیماری است نه فراموش کردن آن تا مراحل پایانی عمر بیمار، باید همان روزی که سرطان برای بیمار تشخیص داده شد، اقدامات لازم برای مراقبت‌های تسکینی هم‌همزمان شروع شود و برنامه باید به این ترتیب ادغام یافته در تشخیص و درمان بیماری باشد.

از طرف دیگر، این برنامه باید قابلیت ادغام در سایر برنامه‌های مشابه مانند بیماری‌های غیرواگیر و عوارض ناشی از آنها را داشته باشد. یعنی همکار ما در سطح محیطی بتواند هم درد ناشی از سرطان را معالجه کند و هم درد ناشی از نوروپاتی دیابتیک یا یک بیمار تروماتیزه را. اصل سوم و چهارم برای جامعیت برنامه مراقبتی و تسکین این است که برنامه بتواند همه سنین را در هر دو جنس پوشش دهد و برای سنین و جنسی که از بیماری دور هستند هم حرف‌های عملی داشته باشد. ما قادر نخواهیم بود مراقبت حمایتی و تسکینی درستی از یک بیمار سرطانی به عمل آوریم، اگر همسر او یا فرزندان و خانواده‌اش اطلاعات لازم را نداشته باشند.

در ضمن، این اطلاعات اگر چه برای بیمار سرطانی تسکینی است، می‌تواند برای دیگران اطلاعات ارتقای سلامت و یا پیشگیری باشد.

اگر مفاهیم فوق در تدوین یک برنامه جامع مراقبت‌های حمایتی و تسکینی از بیماران سرطانی رعایت شود، برنامه خوبی برای اجرا خواهد بود اما اجرا خود ضرورت دارد از چارچوب‌هایی اصولی برخوردار باشد. به طور معمول چهار اصل زیر که به عنوان اصول مراقبت‌های بهداشتی اولیه در سال ۱۹۷۸ تدوین شده است، ‌مناسب‌ترین اصول را برای چگونگی اجرای برنامه‌ای جامع برای سلامت نشان می‌دهد. حرکت در این بزرگراه چهار بانده آسان‌ترین مسیر برای رسیدن به مقصد است: اصل اول: عدالت اجتماعی است،‌ در یک برنامه جامع باید از موضوع عدالت اجتماعی به شدت مراقبت شود؛ یعنی یک اقدام خوب برای یک نفر مانع اجرای اقدام خوب برای دیگری نشود یا لطمه‌ای به او وارد نکند. برای حفظ عدالت اجتماعی به این چهار سوال مهم باید پاسخ داده شود:

آیا اقدامی که اجرا می‌شود واقعا مؤثر است؟ آیا همه موارد ابتلا را پوشش می‌دهد؟ آیا از بقیه روش‌های اجرایی مناسب‌تر است و هزینه آن در چه حدی است؟ نتیجه اقدام پاسخ‌گوی هزینه انجام شده است؟اصل دوم: مشارکت مردم است، هیچ برنامه‌ای بدون توان‌مند کردن مردم و مشارکت آنها پایدار نمی‌ماند. از این اصل دو نتیجه باید گرفته شود؛ یکی اینکه تحرک اجتماعی برای پیاده‌سازی برنامه مراقبت‌های تسکینی ایجاد کنیم و دوم اینکه از عناصر اجتماعی مثل فامیل بیمار، روحانیون، سازمان‌های غیردولتی و غیره به نحو مطلوب استفاده کنیم.اصل سوم: همکاری بین بخشی است. در یک برنامه جامع اگر از این اصل مراقبت نکنیم، هم از توان سایرین استفاده نکرده‌ایم و هم گاهی رفتارهای بخش‌های گوناگون به علت هم‌پوشانی به زیان مردم و بیماران تمام می‌شود. مصداق بارز این همکاری لزوم وجود تیم چند وجهی در مراقبت از بیمار سرطانی است، تیمی متشکل از پرستار، کارشناس تغذیه، روان‌شناس و روان‌پزشک مددکار اجتماعی جراح، انکولوژیست و رادیوتراپیست و ...اصل چهارم: که از مهم‌ترین اصول اجرایی یک برنامه سلامت است، رعایت زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، نیروی انسانی و جغرافیایی هر محل برای اجرای برنامه است. به دلایل گوناگون از جمله تعداد و نوع نیروی تخصص مورد نیاز، بودجه‌های لازم، میزان سرانه درآمد ناخالص ملی، فرهنگ مردم و شکل خانواده‌ها و غیره. اجرای یک برنامه مراقبت‌های تسکینی و حمایتی در ایران با یک کشور غربی و یا آفریقایی باید به طور کامل متفاوت باشد، رعایت اصل تکنولوژی مناسب در اجرای برنامه‌ها پایداری برنامه را بیمه می‌کند و به عدالت اجتماعی کمک می‌کند

● مدیریت برنامه مراقبت‌های تسکینی

در مدیریت حداقل سه سطح اصلی تعریف می‌شود که برنامه مراقبت‌های تسکینی حمایتی نیز باید جوابگوی این سه سطح باشد.

▪ سطح اول:

سطح خردمندان است، این سطح شامل سیاستگذاران،‌ سیاست‌مداران و مدیران اجرایی سطح اول است و برنامه باید پاسخگوی سوالات آنها باشد و دیدگاه و اندیشه آنها را همراه کند تا از توان آنها برای پایداری در اجرا یاری گرفته شود.

▪ سطح دوم:

سطح متخصصان و افراد فنی است، برنامه جامع مراقبت‌های تسکینی و حمایتی، آن‌قدر باید بر مبنای علمی و شواهد عملی استوار باشد که هیچ سوالی از متخصصان زمین نماید و هیچ ابهامی برای بهره‌گیری از همه توان آنها باقی نگذارد.

▪ سطح سوم:

سطح عملی است، این سطح شامل افرادی می‌شود که کارها را در محیط انجام می‌دهند. به عنوان مثال، یک برنامه مراقبت‌های تسکینی و حمایتی بیشتر همکاران پرستار، کارشناسان تغذیه، فیزیوتراپی و غیره را شامل می‌شود و در مواردی هم ممکن است رادیوتراپیست و یا جراح در این جایگاه قرار گیرند. لذا این برنامه لازم است آن‌قدر به جزییات علمی پاسخ دهد که همه این افراد بتوانند وظیفه خود را به موقع و با روش مناسب انجام دهند.