اخلاص و اهمیت و آثار آن

اخلاص و کمال آن, در کلام امام علی ع چگونه بیان شده است امام علی ع در فرازی از خطبه اول نهج البلاغه سخن از اخلاص به میان آورده می فرماید «و کمال توحید خداوند اخلاص برای اوست» وَکَمالُ تَوْحیدِهِ الاِخْلاصُ لَهُ اخلاص از ماده خلوص به معنای خالص کردن و تصفیه نمودن و از غیر, پاک کردن است

اخلاص و کمال آن، در کلام امام علی(ع) چگونه بیان شده است؟ امام علی(ع) در فرازی از خطبه اول نهج‌البلاغه سخن از اخلاص به میان آورده می‌فرماید: «و کمال توحید خداوند اخلاص برای اوست» (وَکَمالُ تَوْحیدِهِ الاِخْلاصُ لَهُ). اخلاص از ماده خلوص به معنای خالص کردن و تصفیه نمودن و از غیر، پاک کردن است. منظور از اخلاص در این جا خالص ساختن اعتقاد نسبت به پروردگار است، یعنی او را از هر نظر یگانه و یکتا، بی نظیر و بی شبیه دانستن و از اجزای ترکیبی پاک و منزّه شمردن. در جمله بعدی ، خود امام(ع) به این معنا اشاره فرموده و با تعبیر زیبایی آن را توضیح داده‌است، می فرماید: «کمال اخلاص برای او، نفی صفات ممکنات از اوست» (وَ کَمالُ الاِخْلاصِ لَهُ نَفیُ الصِّفاتِ عَنْهُ). برای اخلاص در توحید باید هرگونه صفتی را که مخلوق دارد از او نفی کرد، خواه این صفت، داشتن اجزای ترکیبی باشد یا غیرآن. چه این که می دانیم تمام ممکنات حتّی عقول و نفوس مجرّده نیز در واقع مرکّبند (حداقل ترکیبی از وجود و ماهیّت) حتّی مجرّدات، یعنی موجودات مافوق مادّه نیز از این ترکیب برکنار نیستند و امّا موجودات مادّی، همه دارای اجزای خارجی هستند ولی ذات پاک خداوند نه اجزای خارجی دارد و نه اجزای عقلی، نه در خارج قابل تجزیه است و نه در فهم و درک ما و کسی که به این حقیقت توجّه نکند توحید خالص را نیافته است و از این جا روشن می شود، این که امام(ع) می فرماید: کمال توحید خداوند نفی صفات از اوست، نه به معنای نفی صفات کمالیه است، چرا که تمام صفات کمال اعمّ از علم و قدرت و حیات و غیرآن همه از آن اوست، بلکه منظور صفاتی است که ما همیشه به آنها خو گرفته ایم و آنها را شناخته ایم یعنی صفات مخلوقات که همه جا آمیخته به نقص است. مخلوقات دارای علم و قدرتند امّا علم و قدرتی ناقص و محدود و آمیخته با جهل و ضعف و ناتوانی، در حالی که ذات پاک خداوند از چنین علم و قدرتی منزّه است. همانا همه چیز برای مومن خشوع می‌کند و او را بزرگ و باشکوه می‌دارد. سپس فرمود: هرگاه مومن، مخلص خدا شد خداوند همه چیز را از او می‌ترساند حتی جنبندگان و درندگان زمین و پرندگان آسمان را. شاهد گویای این سخن گفتاری است که خود امام(ع) در ذیل این خطبه درباره فرشتگان دارد، می فرماید: «لا یَتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْویرِ وَ لا یُجْرُونَ عَلَیْهِ صِفاتِ الْمَصْنُوعینَ»؛ (آنها هرگز پروردگار خود را با قوّه وهم تصویر نمی‌کنند و صفات مخلوقات را برای او قائل نمی‌شوند). اضافه بر این، صفات مخلوقات همیشه از ذات آنها جداست، یا به تعبیر دیگر صفاتی است زاید بر ذات. انسان چیزی است و علم و قدرت او چیز دیگر و به این ترتیب وجود او مرکّب از این دو است، در حالی که صفات خدا عین ذات اوست و هیچ گونه ترکیبی در آن جا راه ندارد. در حقیقت بزرگ ترین خطر در مسیر توحید و خداشناسی، افتادن در وادی «قیاس» است یعنی مقایسه صفات خدا با صفات مخلوقات که آمیخته به انواع نقص‌ها و کاستی‌هاست یا اعتقاد به وجود صفات زاید بر ذات است، آن گونه که اشاعره به آن گرفتار شده اند.اخلاص، آثار ارزنده‌ای در سعادت انسان دارد که برخی از آنها به شرح زیر است؛ الف- تقرّب به خدا: حضرت علی علیه‌السلام در این باره فرمود: «تقرّب العبد إلی الله سبحانه بإخلاص نیَّته» نزدیک شدن بنده به خدای سبحان به سبب خالص کردن نیت اوست. ب- امدادهای الهی: اثر دیگر رعایت اخلاص، یاری، پشتیبانی و امدادهای الهی در زندگی فرد مخلص است. حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود«من أصعد إلی الله خالص عبادته، أهبط الله إلیه أفضل مصلحته»کسی که عبادت خالصانه‌اش را به سوی خدا بالا بفرستد، خداوند بهترین مصلحتش را به سوی او فرو خواهد فرستاد. ج- بصیرت و حکمت: از دیگر آثار رعایت اخلاص، اعطای روشن بینی، بصیرت، حکمت و معیار شناسایی حق و باطل از جانب خدا به فرد مخلص است، بگونه‌ای که این اثر در تمام برخوردهای او به روشنی دیده می‌شود. چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «ما أخلص عبد لله عزَّوجلّ أربعین صباحاً إلاّ جرت ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه» هیچ بنده‌ای برای خدا چهل روز اخلاص نورزید، مگر اینکه چشمه‌های حکمت از قلب او، بر زبانش جاری گردید. د- پیروزی و موفقیت: موفقیت در کارها، یکی دیگر از آثار اخلاص است. علی علیه‌السلام دراین باره فرمود: «فی إخلاص النّیّات نجاح الأمور»موفقیت در کارها، به خالص کردن نیّت هاست. هـ- هیبت و شوکت:انسان مخلص بر اثر رعایت اخلاص، چنان هیبتی به دست می‌آورد که حتی همه جنبندگان، حیوانات وحشی و پرندگان نیز از هیبت و شوکت او می‌هراسند، چنانکه امام صادق علیه‌السلام دراین باره فرمود: «إنّ المومن لیخشع له کلّ شیءٍ و یهابه کلّ شیءٍ ثمّ قال: إذا کان مخلصاً لله أخاف الله منه کلّ شیءٍ حتّی هوامّ الأرض و سباعها و طیر السّماء»همانا همه چیز برای مومن خشوع می‌کند و او را بزرگ و باشکوه می‌دارد. راه‌های کسب اخلاص: همان‌گونه که ذکر شد، اخلاص، پاکیزه کردن عمل از هرگونه آلودگی به غیرخداست و انسان مخلص، در انجام عمل محرّکی غیراز خداوند ندارد، فقط قصد تقرّب به خداست که او را به کار وا می‌دارد و بس. این حالت، مقام بسیار بزرگی است و کسی می‌تواند، به آن برسد که غرق در محبّت خدا باشد، به حدّی که در دلش برای محبت‌های دنیایی، جایی نبوده و اگر از خوراک، پوشاک، مسکن و امور مادی استفاده می‌کند، به خاطر لذّت بردن از آنها نباشد، بلکه به خاطر آن باشد که نیروی بیشتری برای عبادت خدا، به دست آورد. حال چه کنیم که به این درجه از اخلاص برسیم؟ در سخنان پیشوایان معصوم، راه‌هایی برای رسیدن به اخلاص بیان شده که به اختصار ذکر می‌کنیم؛ الف- قطع طمع از غیرخدا: امام باقر - علیه‌السلام دراین‌باره می‌فرماید: «بنده، پرستشگر واقعی خدا نمی‌شود، مگر آنکه از همه مخلوقات بریده و به او بپیوندد، آن گاه خداوند می‌فرماید: این عمل خالص برای من است و به کرمش آن را می‌پذیرد.» ب- افزودن بر علم و یقین: علی علیه‌السلام در این باره فرمود: «ثمره العلم إخلاص العمل»اخلاص عمل، ثمره و میوه علم است. یعنی هر چه آگاهی انسان از حقایق هستی بیشتر شود و به عظمت خالق و ناچیزی خود علم پیدا کند، اخلاص او بیشتر می‌شود. و نیز فرمود: «اخلاص العمل من قوّه الیقین...» اخلاص عمل از قوت یقین است. ج- کم کردن آرزوها: امیر مومنان در این زمینه فرمود: «قلِّل الامال تخلص لک الأعمال»آرزوها را کم کن تا اعمالت خالص گردد. د- پرهیز از گناه و هوای نفس: پیامبر اکرم - صلی‌الله علیه و آله - فرمود: «تمام الاخلاص اجتناب المحارم»دوری کردن از کارهای حرام کمال اخلاص است.