فرهنگ زرتشت گیاه درمانی در ایران باستان

در آئین زرتشت اعتقاد بر این بود که اهورامزدا گیاهان فراوان و درمان بخش برای رفع بیماری های گوناگون آفریده است در اوستا بارها از این گیاهان نام برده شده است و ستایش شده اند

به‌نظر می‌رسد گیاه‌درمانی از اولین روش‌های درمان باشد که انسان ان را به‌کار می‌برده است.

در قدیمی‌ترین سند خطی طب قدیم به خط میخی بابلی که در اور و بین‌النهرین کشف شد، بحث از پزشکی و درمان‌شناسی به‌ویژه درمان با ریشه و ساقه و برگ گیاهان است که به احتمال زیاد به ۳۰۰ سال پیش از میلاد مربوط می‌شود، بنا به مستندات تاریخی در ایران باستان، گیاهان سودمند از ارزش بسیاری برخوردار بودند.

و بارها از گیاه‌درمانی یا واژه اوستائی ارو رو بئیشه زو در اوستا و کتاب‌های دوران آئین زرتشت یاد شده است و از حیث اهمیت در درجه اول و مقدم بر دیگر روش‌های درمانی بوده است.

درباره پیدایش گیاهان داروئی در بندهش چنین آمده است:

روان آفرینش یا گوش اروان (Gaocheuravan) پرتوئی است از مبداء کل یعنی روح ازلی و همه جانداران و رستنی‌ها از آن پدیدار گشته است. از آن جمله ۶۵ گونه جانور گیاهان درمان بخش‌ فراوان“.

در آئین زرتشت اعتقاد بر این بود که اهورامزدا گیاهان فراوان و درمان‌بخش برای رفع بیماری‌های گوناگون آفریده است. در اوستا بارها از این گیاهان نام برده شده است و ستایش شده‌اند. پزشکان ایرانی با تعداد زیادی از این گیاهان درمان‌بخش آشنا بودند، مقدس‌ترین این گیاهان ۳۰ نوع بودند، مقدس‌ترین این گیاهان ۳۰ نوع بودند که هر یک منسوب به یک فرشته بود، از آنجائی که روزهای ۳۰گانه یک ماه در تقویم زردشتی نیز به نام این فرشتگان می‌باشد پس هر روز ویژه یک گیاه بوده است.

در ایران باستان گیاهان را به روش‌های ویژه‌ای برای درمان به‌کار می‌بردند که البته امروزه نیز کاربرد دارد این روش‌ها عبارتند از:

۱) روش خوراکی

از عصاره و فشرده و گاهی جوشانده، استفاده می‌نمودند. مانند فشرده گیاه هئوما و کئوکرن و جوشانده گیاهان بنفشه و شاه اسپرغم که در اوستا بارها نام برده شده است.

بنفشه منسوب به فرشته تیر و نشتر بود.

در حال حاضر دو نوع بنفشه شناخته شده است. بنفشه سه رنگ و بنفشه وحشی که خواص شناخته شده آن در علم جدید بدین‌گونه است:

▪ بنفشه سه‌رنگ

تصفیه‌کننده خون، معرق، ملین، نرم‌کننده و ضدرماتیسم و مؤثر در درمان بعضی بیماری‌های پوستی، بنفشه وحشی: نرم‌کننده، خلط‌آور، ملین.

بادرنجبویه منسوب به فرشته وام بود که در پهلوی واترنگبوی نامیده شده و امروزه خواص آرام‌بخش، ضداسپاسم، ضدباکتری و ضدویروس برای آن شناخته شده است که در درمان بیماری‌های گوارشی نیز به‌کار می‌رود.

گاهی هم از میوه‌جات ترکیبی می‌ساختند که آن را مدا (Madha) می‌گفتند و بر این باور بودند که مدا به مقدار کم به بدن قوت می‌دهد و گوارش را آسان می‌نماید و باعث پرخونی می‌شود.

چنانکه در مینو خرد پرسش ۱۵ آمده است: از بیماران خوردن مدا به اندک شیوه نیکوئی باشد، گوارش خرم کند، آتش رنگ افزاید، اشتهای خوردن زیادی کند، هوشیاری و خرد و خون در تن افزید، نور چشم و شنیدن گوش زیاده کند، خواب به آسودگی نماید، ولی آن که زیاده خورد از وی زور و خون بکاهد، رنگ رخساره زداید، خواب بسیار گران نماید و یزدان را خشنود سازد.

گاهی هم گیاهان را به‌صورت طبیعی به‌کار می‌بردند مانند کاستی که خرداد برزین به دختر ملکه چین برای بیماری کبد و تپش تجویز نمود (شاهنامه فردوسی). جالب اینکه امروزه ریشه کاستی‌ به‌عنوان تصفیه‌کننده خون، کاهنده قند خون، مدر و تب بر و اشتهاآور و صفراآور کاربرد دارد. از آنجائی که این گیاه به‌جای نشاسته، اینولین دارد افراد مبتلا به دیابت به‌راحتی می‌توانند از آن استفاده کند و جوشانده آن در درمان بیماری‌های ناشی از تنبلی کبدی بسیار مفید است. از دیدگاه فارماکولوژی، این گیاه دارای اثر برجسته‌ای در کاهش دادن میزان و دامنه ضربان قلب و زغ بوده و اثر داروی کینیدین را بر روی قلب تقویت می‌نماید.

▪ سیاه‌دانه

این دانه در غذاها به‌عنوان ادویه و چاشنی مصرف می‌شده است. امروزه برای سیاه‌دانه این خواص را تشخیص داده‌اند: اثر ضدباکتریائی، اثر ضدپلاک دندان، روغن سیاه‌دانه قادر است جریان صفراوی را نیز افزایش دهد، همچنین به‌عنوان اسپاسمولیتیک گوارشی مفید دانسته شده است. در کل به‌عنوان ضد نفخ، ضدسرفه، ضدآسم، ضدالتهاب، بی‌حس کننده موضعی و ضدکرم استفاده می‌شود.

▪ کنجد

روغن آن در غذاها استفاده می‌شده است. امروزه روغن آن به‌عنوان ملین، کاهنده قند خون، التیام‌دهنده و نرم‌کننده پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دیدگاه فارماکولوژی، از اشباع شدن اسیدهای چرب و از پر اکسیداسیون چربی در کبد و کلیه جلوگیری می‌کند، همچنین باعث کاهش سطح کلسترول در پلاسما می‌شود.

۲) روش مالیدن

طرز مصرف گیاهان به‌صورت مالش به این صورت بود که فشرده یا عصاره آنها را با گیاهان دیگر مخلوط کرده و به‌صورت مایع درمان بخش استفاده می‌کردند.

شستشوی بدن با عصاره آمیخته گیاهان بسیار رایج بود و چون این آبها با ریشه و برگ و تخم گیاهان سودمند داروئی آمیخته بودند آنها را ویسپوبیش (vispubiche) یعنی درمان کل می‌خواندند چنانکه در داستان دینیک آمده است: ”آب اردویسور و برگ‌های آنها آمیخته شده، آب هروسپ تخمک (Harvesportokhmak) (دارنده تخمه‌ها) نامیده می‌شود و زدایندهٔ بیماری‌ها است. همچنین در آبان بشت بند ۲ - ۱ آمده است: بر روداردیسور آناهیتا (Ardisuranahita) درود باد که به همه‌جا گسترده است، درمان بخشندهٔ درد است و باید ستوده جهانیان باشد، آنکه نطقه مردان را پاک کند، زهدان زنان را پاک کند، شیر آنها را تصفیه نماید.

فردوسی می‌گوید:

تنش با گیاهان کوهی بشست

همی داشتنش هر زمان تندرست

▪ عطریات

نام عطر در بسیاری از کتب تاریخی ایران باستان آمده است. به‌ویژه آنجا که از زندگی داریوش و خشایارشاه صحبت می‌شود. گیاهانی که به این منظور به‌کار می‌رفته‌اند عبارتند از:

▪ عود (Bols dAoes یا داریو)

همان است که تحت نام و هوکوتو آمده است. غار (یا غار گیلاس L۰۳۹;aurier) از این گیاه هم در کتب تاریخ ایران باستان در مواقعی که ایرانیان می‌خواستند فدیه دهند استعمال می‌گردیده است.

۳) روش بخور دادن

این روش در ایران باستان بسیار رایج بود و گیاهانی مانند کندر و صندل و آدرواسنا، و هوگوته و هوکوتو، کافور و هداپنته، و گارا برای بخور دادن استفاده می‌کردند.

دو گیاه و صمغ که برای بخور دادن بیشتر استفاده می‌شد عبارتند از:

۱) کندر که در اوستا به‌نام هوگئونه (Vohygaona) و در پهلوی هوگون (Hugun) نامیده شده است. خواصی که از این گیاه امروزه به‌دست آمده است ضدالتهاب و کاربرد آن به‌عنوان ماده معطر در صنایع بهداشتی می‌باشد.

۲) عود که در اوستا و هوکرته (Vohukereta) و در پهلوی هوکرت (Hukart) نامیده شده است.

▪ ضدعفونی کردن هوا

ایرانیان باستان برای ضدعفونی کردن و پاکیزه کردن هوا از مواد ویژه‌ای استفاده می‌کردند که به آنها اشاره می‌شود:

ـ سداب

از نوع گیاهان ”روتاسه“ (Rutace) که امروزه خواص درمانی آن را بدینگونه دریافته‌اند: ضدهیستری، قاعده‌آور، مؤثر در ناراحتی‌های چشم، کرم کش، بادشکن، ضدصرع، التبام‌دهنده زخم و حشره‌کش، جوشانده سداب در از بین بردن شپسش و در درمان جرب و کچلی اثر قطعی دارد. اسفند که در هنگام ریختن روی آتش بوی مخصوصی می‌دهد و حشرات بدین طریق از محل دور می‌شوند.

ـ همچنین اور واستا (Urvasna)

از جمله گیاهان خوشبوئی بوده که در ضدعفونی کردن فضای خانه و نیز هوا از آن استفاده می‌شده است. این گیاه همان صندل است که اثرات درمانی آن بدینگونه شناخته شده است: مقوی قلب و اسانس آن در رفع ورم مجازی ادراری و ترشحات غیرطبیعی کاربر دارد. این اسانس از راه دستگاه گوارش جذب و قسمتی از ترکیبات آن که از راه کلیه و شش‌ها دفع می‌شود باعث ضدعفونی در این اعضاء می‌شود.

مورد که امروزه به‌صورت موضعی برای درمان تبخال، به‌عنوان آنتی‌سپتیک و درمان التهاب مخاط بینی استفاده می‌گردد. از دیدگاه فارماکولوژی مشخص شده است که اسانس این گیاه می‌تواند مانع رشد برخی باکتری‌ها و ویروس‌ها باشد.

ـ کندر

یا هواپنته، چوب انار است که برای پاک کردن هوا به‌کار می‌رفته است.

در مجموع دود دادن و بخور دادن و سوزاندن گیاهان و درختان خوشبو و یا ریختن مواد دیگر جهت ضدعفونی (بوژدائرگری) جهت هوا و زمین و مسکن به‌کار می‌رفته است.

علاوه بر هوا برای پاکیزه کردن آب نیز روش‌های ویژه‌ای داشتند که به آنها اشاره می‌شود.

ـ آب زور (Zour)

که ترکیبی بود از شیره فشرده گیاه هئوما هوم (Haoma) که دارای ماده افدرین (Ephedrine)، مورد و میخک، آویشن و هدانی پنتا (Hadhapaeta) ساقه انار پونیکاگراناتا (Punica granata) که به‌منظور خوشبوئی به این ترکیب اضافه می‌شود. سترابو (Strabo) مورخ یونانی می‌گوید: ”ایرانیان در هنگام قربانی برای آنکه خون و آلودگی در آب روان نریزند در کنار آن برکه‌ای می‌کنند و پس از پایان قربانی، شیر و عسل آمیخته با مورت روی آن می‌ریزند.

ایرانیان باستان همچنین برای پاکیزه کردن آب از آفتاب استفاده می‌کردند که در خورشید یشت به این موضوع اشاره شده است.

۴) پادزهر

پادزهر (Antitioxine) یکی از واژه‌های باستانی است. ”پاد“ به معنی ”ضد“ در اوستا پائینی و در زبان فارسی باستان پاتی (pati) نامیده شده و ”پادزهر“ یعنی ضدزهر که یونانی‌ها ”تریاک“ و اعراب تریاق گویند، ترکیبات پادزهر از ۶۰ جزء گیاهان مختلف بود که بعدها به ۲۰، ۱۰ و حتی سه جزء رسیده است. در ایران باستان برای دفع سموم کانی، حیوانی و گیاهی پادزهر به‌کار می‌بردند.

در فروردین پشت بند ۱۳۳۱ آمده است: فروهر فریدون (ترای تئونا) پورآبتین را درود می‌فرستیم، از برای مقاومت بر ضد جرب، لرزه تب، نائزه، و اوروشه از برای مقاومت بر ضد آزار مارگزیدگی“. در تاریخ بلعمی چنین آمده است: ”نخستین کسی که در نجوم نگریست و تریاق اختراع کرد و در علم طب رنج برد فریدون بود“.

پلی‌نیوس می‌نویسد: ”ملن مدیکا بالنک ایرانی داروئی است که برگ آن مانند برگ تمشک و دارای چند خار است و آن را برای ضد زهر به‌کار می‌برند و در سرزمین مادربزرگ می‌روید اگر میوه پخته آنها را در دهان گیرند تنفس را آسان نماید“.

می‌ستائیم همه آب‌های پاک و روان را،

می‌ستائیم همه گیاه‌های سودمند را،

می‌ستائیم همه نیک‌مردان و زنان را،

می‌ستائیم همه ایزدان مینوی و جهانی را که سود بخشندگانند

یسنا هات ۱۶

منابع

۱) بررسی جایگاه طب سنتی در فرهنگ ایران باستان (فرهنگ زرتشت) - پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مردم‌شناسی - شیدا حافظی

۲) شاهنامه فردوسی - تصحیح ژول مل - انتشارات سخن - چاپ چهارم ۱۳۷۳ در ۷ جلد با مقدمه دکتر محمد امین ریاحی

۳) فرهنگ فارسی دکتر محمد معین - انتشارات امیرکبیر - چاپ دهم ۱۳۷۵ دوره شش جلدی

۴) تاریخ طب در ایران - جلد اول - دکتر محمود نجم‌آبادی - انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۷۱.

۵) تاریخ پزشکی ایران باستان - سهراب خدابخشی - انتشارات فروهر ۱۳۷۶.

۶) دانشگاه گنبدی شاپور در گهواره تاریخ - مهربان شروینی - انتشارات پورشاد ۱۳۸۱.

۷) اوستا - هاشم رضی - انتشارت فروهر ۱۳۷۷.

۸) مقاله برخی از اساطیر پزشکی در شاهنامه فردوسی - دکتر محمد حسین عزیزی - مجله آناهید - شماره دوم - مهر ماه ۱۳۸۳.

۹) فرهنگ مصور گیاهان داروئی - ترجمه و تألیف، دکتر احمد امامی - دکتر محمدرضا شمس اردکانی - ایرج مهرگان - نشر: مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید پزشکی ۱۳۸۳.

۱۰) فارماکوبه گیاهی ایران - کمیته تدوین فارماکوپه گیاهان ایران (مجری طرح دکتر نصرا... قاسمی دهکردی) ناشر: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی - معاونت غذا و دارو ۱۳۸۱.

۱۱) اسانس‌های گیاهی و اثرات درمانی آنها - تألیف دکتر تاج خانم مؤمنی - دکتر نوبهار شاهرخی - انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۷۷.

---