مشفق کاشانی شاعری با دغدغه های دینی

بررسی مجموعه شعر «کهکشان آبی» سروده مشفق کاشانی

مجموعه شعر «کهکشان آبی» سروده عباس کی منش متخلص به «مشفق کاشانی» است. این دفتر دربرگیرنده سروده هایی با مضامین و محتوای عاشقانه- عارفانه، مذهبی و انقلابی است که در قالب های متنوع غزل، مثنوی، قصیده، رباعی و چهارپاره گردآوری شده است. این مجموعه دارای ۱۴۴ غزل، ۱۶ مثنوی، ۹ قصیده و ۳۱ رباعی و چهارپاره است.

استاد مشفق کاشانی در سال ۱۳۰۴ در کاشان دیده به جهان گشود. وی به عنوان یکی از شاعران بزرگ معاصر در دریافت مفاهیم ناب شعر انقلاب و تدریس آن سهم بسیار والایی دارد. مشفق در واقع از نخستین راهنمایان شعری سهراب سپهری به شمار می آید. فعالیت های گسترده او در صدا و سیما، شورای شعر ستاد اقامه نماز، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در عرصه ادب و فرهنگ، هرگز از یادها نخواهد رفت. از آثار اوست: «صلای غم»، «شراب آفتاب»، «آذرخش»، «آینه خیال»، «خلوت انس»، «نقشبندان غزل»، «جمعه خونین» و...

مشفق کاشانی از جمله شعرایی است که از دریچه مضامین شاعران کلاسیک همراه با نوآوری هایی به مفاهیم دینی- اجتماعی پرداخته است. مهمترین دستاورد شعری این شاعر پیوند شعر با موسیقی انقلابی- دینی در سروده ها و تصنیف هایش است. مضامین، تصاویر و زبان غنی اشعار این دفتر نیز برگرفته از اشعار کلاسیک است. گستره موضوع و درون مایه شعر مشفق روی آوردن به مفاهیم دینی و گرامیداشت جبهه و جنگ همراه با پرداختن به مفهوم روشنی از وطن است که تمایلات ملی و دینی در آن آشکار است. در دهه اول انقلاب شاعران با الهام از آموزه های دینی و اسلامی شکوه و عظمت دوران پرافتخار مبارزه و قیام را روایت می کردند و با الهام از فرهنگ اسلامی تمثیل ها و نمادهای تازه ای در ادبیات انقلاب راه پیدا کرد که در اشعار مشفق کاشانی تجلی آن را شاهد هستیم.

زمینه عاطفی شعر عصر انقلاب از نوع عواطف اجتماعی است که دمیدن روح مبارزه و قیام در جان مخاطبان سرلوحه برخورد عاطفی شاعر با محیط پیرامونش است. فضاهای تصویری موجود در شعر این دوره کاملا متأثر از فضاهای اجتماعی و شور و حال انقلابی موجود در فضای جامعه است. هر چه زمان هم می گذرد توجه شاعر انقلاب، به مضامین و مسائل اجتماعی بیشتر می شود.

از جمله غزلیات عاشقانه- عارفانه این مجموعه نیز سروده های: «آرزوی گمشده»، «گوش به زنگ»، «آینه بازار»، «خون شقایق» و...» است. اشعار این مجموعه علاوه بر مضامین عاشقانه- عارفانه، مفاهیم و محتوای اجتماعی، انقلابی و مذهبی را نیز دربرمی گیرد. به عنوان نمونه سروده های مذهبی: «طلوع علی(ع)»، «نسیم کوی محمد(ص)»، «در سوگ حضرت زهرا(س)»، «شهید نینوا» و «رحمت خدا» که به پیشگاه ملکوتی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار سلام الله علیها پیشکش شده است.

در این سروده ها شاعر با به خدمت گرفتن دایره واژگانی گسترده و در عین حال ساده، روان و لطیف تلاطمی از امواج دریای بی کران احساسات مذهبی را فراروی مخاطب به نمایش می گذارد. به عنوان نمونه در سروده «رحمت خدا» شاهد این هنرنمایی هستیم:

امیر قافله دشت کربلاست حسین(ع)

به راه بادیه عشق آشناست حسین(ع)

ببین که در پی قربان شدن به تیغ ستم

چو نخل، سرزده از باغ کربلاست حسین(ع)

چو آسمان تنش آذین به گل ستاره زخم

صبور مانده به نیزار نیزه هاست حسین(ع)

یکی از ویژگی های بارز شعر کاشانی از یک سو انتخاب واژه ها و ترکیب آن ها و هماهنگی اوزان و اصوات و موسیقی درونی و بیرونی آنهاست که مجموعا تأثیری همانند موسیقی در ذهن شنونده ایجاد می کند و از سوی دیگر تأثیر موسیقی و شعر او از جهت ایجاد معانی و خیالات و عواطف است. صنایع ادبی نیز به زیبایی در اشعار این مجموعه به کار رفته است چنان که تشبیهات، استعارات و ایهام تناسب میان کلمات شعر وی را دلنشین و گوشنواز نموده است.

غزلیات این شاعر نمودی از ارتباط و بینش عاطفی او نسبت به زندگی و شعر است که از درک و شهود عاطفی او نسبت به عناصر و اجزای طبیعت سرچشمه گرفته است. در این سروده ها اندیشه و عاطفه شاعر با حس آمیزی و تخیل شاعرانه عجین شده است. به بیانی روشن تر اشعار او تجلی ترکیب و تلفیقی هنرمندانه از احساسات، عواطف و تخیل شاعرانه است.

در عاشقانه های او نیز تعبیرات زیبایی در اوج لطافت و زیبایی در خدمت احساس و اندیشه والای شاعر قرار گرفته است. شاعر وارسته و فرهیخته ،گاه با ابیاتی بیدارگرانه تلنگری بر خاطر مخاطب می زند و نسیم شعر او غبار غفلت و زنگار فراموشی از خود و جهان را از ضمیر مخاطب می زداید. اشعاری که نه تنها احساس و عاطفه را به غلیان وامی دارد، بلکه تعالی بخش بینش و اندیشه خواننده است و چراهای بنیادینی در ذهن و اندیشه مخاطب ایجاد می کند. به عنوان نمونه در سروده های: «بادشبگیر، سخن دوست، عطش آموز و...» شاعر با نازک بینی و دقت شاعرانه ای به بیدارسازی و آگاهی مخاطب پرداخته و تأثیر ژرفی بر احساس و اندیشه او می گذارد.

اشعار پیش از انقلاب این دفتر شعر در دو ساحت اجتماعی و مذهبی بیانگر وقایع موجود در دهه ۵۰ تا ۵۷ است که با اندیشه عمیق و قلم شیوا و رسای شاعر بسیاری از حوادث و رویدادهای آن دوران در اشعاری زیبا و دلنشین به تصویر کشیده شده است. از جمله در سروده «مرغ حق» که شاعر با زبانی نمادین و در قالب الفاظ و عباراتی استعاری به وضعیت نابسامان قبل از پیروزی انقلاب اشاره می کند.

در زمزمه های انقلابی او نیز نغمه یاد شهیدان و دلاورمردان عرصه خون و قیام بیش از هر نوایی نوازشگر گوش جان مخاطب است. بیشترین عواطف و احساسات ادبی شاعر در حوزه ادبیات انقلاب با مضامین مذهبی و اجتماعی- سیاسی ظهور و بروز دارد از جمله در دو قصیده «جنگ تحمیلی و حماسه ۱۲ فروردین» این عواطف و احساسات عمیق انقلابی انعکاس یافته است.

مثنوی های این دفتر دارای مضامین مذهبی و دینی است که با مناجاتی عارفانه با حضرت حق شروع می شود و دارای سروده هایی با عناوین «پناه بی پناهان، عید غدیر، ساقی کوثر، سرزمین کربلا، میلاد بانوی کربلا و...» است.

از جمله رباعیات و دوبیتی های دفتر شعری مشفق می توان به «عیش جاودانی، خرمن عمر، بار گناه، هیچستان، پیمانه آفتاب، دفتر گل، مشکل دل و...» اشاره نمود که سرشار از شور و نشاطی برخاسته از چشمه سار وجود شاعر و نگاه سبز او به هستی، زندگی و انسان است. چهار پاره های این دفتر دارای مضامینی چون: عشق، مرگ، آفرینش، امید، توبه و مضامین مذهبی است که در آنها شاعر به ارائه و پرورش معانی و ارزش های عمیق انسانی و اسلامی پرداخته است. در این چهارپاره ها و رباعی ها که حاصل کشف و تقریر حالات عاطفی شاعر است آمیزه ای از تجلی عقل و عشق در بیان اندیشه و احساس مشهود است که این جولاندهی عقل و عشق در راستای بیان باورها و مبانی اخلاقی، اعتقادی و مذهبی به خدمت گرفته شده است. به عنوان نمونه به دوبیتی «حالی ست مرا» می توان اشاره نمود:

«با یاد غم تو، قیل و قالی است مرا

هر روز چو ماه و ماه، سالی است مرا

تو دانی و تو، که چیست این سوزوگداز

من دانم و من، که خود چه حالی ست مرا»

فهیمه بافنده