سخنی چند در باب هنر و مشکلات اقتصادی

یکی از مشکلاتی که امروزه گریبانگیر جامعه جهانی شده، به هم ریختن اوضاع اقتصادی و آشفتگی بازار است. پس روز، ساعت و لحظه‌ای نیست که از طریق رسانه‌های جمعی، اخباری درباره اوضاع …

یکی از مشکلاتی که امروزه گریبانگیر جامعه جهانی شده، به هم ریختن اوضاع اقتصادی و آشفتگی بازار است. پس روز، ساعت و لحظه‌ای نیست که از طریق رسانه‌های جمعی، اخباری درباره اوضاع نابسامان بورس‌های معروف جهان، ورشکستگی کارخانه‌های بزرگ صنعتی و بیکاری چند صد هزار نفری افراد نشنویم. پس پر واضح است که در این گیرو دار عده‌ای از ورشکستگی و به هم ریختگی دنیای هنر سخن می‌رانند و برای اثبات حرف خودشان دنیای سینمای غرب را مثال می‌زنند که چطور دچار رکود شده و هر روز بر تعداد شرکت‌های ورشکسته سینمایی افزوده می‌شود. پس بی‌دلیل و به ظاهر غیر منطقی نیست اگر کسی بیاید و مدعی شود که دنیای هنر به طور کامل دچار ورشکستگی شده و هنرمندان خواسته و ناخواسته باید این وادی را رها کرده و به دنبال کار و کاسبی دیگری باشند. اگر چنین شود، عقل آن را قبول می‌کند. ولی باید توجه داشت دنیای هنر و هنرمند از دنیای پیرامونش جداست. زیرا هنرمند با هنری که دارد فراتر از جامعه خویش حرکت می‌کند. قبل از هر سخنی و نوشتاری در باب هنرمند و اینکه سختی‌ها می‌تواند چونان نردبان ترقی او باشد، سخنی از «آندره ژید» نویسنده و متفکر نامدار فرانسوی نقل می‌کنم که می‌گوید؛«هنرمند بزرگ آن است که از زحمات و مشقات استقبال می‌کند و از موانعی که در برابرش ظاهر می‌شود به عنوان وسیله پرش استفاده می‌کند.»همین اندیشمند و نویسنده بزرگ ادامه می‌دهد؛

«هنر بر اثر اجبار و فشار به وجود می‌آید.»

پس بی‌دلیل نیست آثار هنری و بخصوص سینمای روسیه در دوران خفقان کمونیستی که دولت شوروی از هر ابزاری برای سر کوب استفاده می‌کرد، به چنان رشد و شکوفایی دست پیدا کرد که نظیرش دیگر تکرار نخواهد شد. فی‌المثل فیلمسازی چون «آندره تارکوفسکی» هنگام ساخت فیلم‌هایی چون «آینه» از بالاترین حد تخیل خود استفاده می کند و برای آن که سانسور و ممیزی دست و پایش را نگیرد، از زبانی چون نمادین استفاده نموده و یک اثر بی‌بدیل خلق می‌کند. چنانچه پیوستگی چهار سکانس تکان خوردن پرچم‌های سرخ رنگ، برابری یک کودک و یک پیرمرد در یک باغ، وقوع اشتباه تایپی در یک دفتر نشریه و سرآخر آتش گرفتن خانه مقدس روس‌ها (لیوشا) دنیایی از سخن در باره انقلاب روسیه، برابری همگان، بروز همان حوادث دوران گذشته و در نتیجه از بین رفتن باورهای ایدئولوژیک کمونیستی را در خود دارد. این امر به سادگی به دست نمی‌آید، بلکه خلاقیت هنرمند است که بر اثر قرار گرفتن در یک فشار اجتماعی بهترین راه گریز را بهره جستن از تخیل خود دانسته است.

بی‌تردید رشد هنر دائما نتیجه تحمل سختی‌ها بوده است. چنانچه وجود باد در برابر بال‌های پرنده باعث اوج او می‌شود. شاید این سخنی درست است که اگر هنر آزاد باشد، می‌میرد. چرا که افراط در آزادی هنر، خود بهترین عامل است برای سرکوب شدن خلاقیت‌های هنری. برای آنکه سخن کمی روشن‌تر شود و در این مورد برای کسی شبهه‌ای پیش نیاید، این اتفاق تاریخی را متذکر می‌شویم که می‌گویند؛ «یکی از مجسمه‌های مطرح دنیا، مجسمه موسی(ع) اثر میکل آنژ است و یکی از امتیازات این مجسمه مچاله بودن آن است. جالب آنکه گفته می‌شود میکل آنژ حالت مچاله شده مجسمه موسی(ع)را مدیون نقصی است که در دل سنگ بوده و مجسمه ساز چاره‌ای جز به کار بردن خلاقیت خویش در هضم کردن آن نقص در دل مجسمه خودش نداشته است. بنابراین اگر این مجسمه ساز بزرگ، خود و هنرش را تسلیم آن نقص بزرگ سنگ می کرد، بی‌تردید چنین شاهکاری خلق نمی‌شد. حال که سخن به اینجا رسید، خود به خود روشن می‌شود پیش آمدن اتفاقات و حوادث ناگوار اقتصادی نمی‌تواند کوچکترین خللی در عزم هنرمندان ایجاد کند و به واقع اگر یک هنرمند، هنرمندی واقعی باشد و هنر از عمق وجودش چونان چشمه‌ای تراوش یابد، می‌تواند از حوادث پیش آمده به نحو احسن برای بارور کردن هنر خویش بهره ببرد.

به عنوان مثال در دوران هشت سال دفاع مقدس که از یک طرف کمبودامکانات بود و از طرف دیگر از آسمان و زمین آتش می‌بارید، در چنین شرایط سخت و ناگواری بهترین و ناب‌ترین گونه‌های هنری و ادبی پدید آمد که در هیچ دوره‌ای از تاریخ هنری این مرز و بوم نظیر آن وجود نداشته است. چنانچه برای مثال سرودهایی که در آن دوران پر شکوه خلق شد، در نوع خودش بی‌بدیل است. فیلم‌های سینمایی، بخصوص در عرصه دفاع مقدس که در آن روزگاران پر حماسه ساخته شدند، از بهترین نوع سینمای جنگی بوده است که در آنها حماسه و عشق و شهادت به بهترین شکل ممکن عرضه شده یا نه، خاطراتی که در سنگرها و زیرنور فانوس‌های کوچک به رشته تحریر درآمدند و سپس تبدیل به داستان و رمان جنگی شدند، با آثاری این چنینی در ادبیات جهان رقابت می‌کنند. پس تمام این اتفاقات مبارک هنری معلول علتی به نام کمبود امکانات، سختی و فشار کار بر هنرمند است. به هر حال دنیای هنر، دنیای گسترده‌ای است و هنرمند واقعی کسی است که در این گستره از شرایط و اتفاقات پیش آمده به بهترین شکل ممکن برای خلق اثر هنری خود استفاده کند.