مثالها و تشبیه های قرآن

مثل کسانی که دارائی خود را برای خوشنودی خدا و استوار کردن جانهای خود بر ایمان و احسان صرف می کنند, همچون مثل باغی است که روی پشته ای باشد و از هوای آزاد و نور آفتاب به حدّ کافی بهره گیرد و باران شدیدی بر آن ببارد و در نتیجه چندین برابر میوه دهد, و اگر هم باران شدیدی بر آن نبارد, باران خفیفی بر آن ببارد, به سبب خاک خوب و آفتاب مناسب و هوای آزاد, باز هم ببار نشیند , و آنچه را انجام می دهید خدا می بیند

● مثال کسانی‌که برای خشنودی خدا انفاق می‌کنند و باغی که در بلندی واقع شده

«وَمَثَلُ الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَینِ فَإِن لَّمْ یصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ‏(البقرة/۲۶۵)

« مثل کسانی که دارائی خود را برای خوشنودی خدا و استوار کردن جانهای خود (بر ایمان و احسان) صرف می‌کنند، همچون مثل باغی است که روی پشته‌ای باشد (و از هوای آزاد و نور آفتاب به حدّ کافی بهره گیرد) و باران شدیدی بر آن ببارد و در نتیجه چندین برابر میوه دهد، و اگر هم باران شدیدی بر آن نبارد، باران خفیفی بر آن ببارد، ‌(به سبب خاک خوب و آفتاب مناسب و هوای آزاد، باز هم ببار نشیند)، و آنچه را انجام می‌دهید خدا می‌بیند. »

«بِصارَة» بمعنی: نگاه کردن به خوبی یا بدی و درستی یا غلطی و زشتی یا زیبائی چیز مشخصی است.

و«بَصیر»: کسی است که به خوبی یا بدی، زشتی یا زیبائی، درستی یا نادرستی چیزی نگاه می‌کند و اندازه خوب و بدی آن را می‌شناسد. و منظور از بصیر بودن خداوند پس از این مثال اینست که همانگونه که خداوند به موقعیت خوب و بد یک باغ نگاه می‌کند و آن را می‌شناسد همانگونه نیز به موقعیت خوب و بد کارهای ما نگاه می‌کند و آنرا می‌شناسد.

ربوة به زمین مسطحی که در ارتفاع بالاتر از ارتفاع تل قرار داشته باشد گفته می‌شود. پژوهشهای علمی نشان می‌دهد که بهترین محیط برای رشد و باردهی درختان میوه و درختان ثمر دهنده محیطی است که در ارتفاع میان ۳۰۰ تا ۶۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. و این همان بلندی و ارتفاعی است که در زبان عربی رَبوَة نامیده می‌شود و آیه از آن صحبت می‌کند. محیط کِشتی که در چنین ارتفاعهائی قرار دارد این ویژگیها را دارد: وزش باد و نسیم و تجدید هوا، مرطوب بودن جو‏، در معرض تابش خورشید قرار داشتن، لطیف بودن جو، فراوانی آب، ‏انبار نمودن آب به اندازه لازم، بارانهای سنگین آفتهای آن و آنچه رشد گیاهان مختل می‌کند را می‌شوید (چون آب از بلندی به زمینهای پست حرکت می‌کند و در آن ارتفاعات نمی‌ماند)، امکان نفوذ ریشه‌های درختان به اعماق که بنوبه خود ریشک‌های زیادتری را می‌رویانند و مواد غذائی بیشتری را می‌مکند و بنوبه خود ثمر درخت را زیاتر می‌شود، و مقاومت درخت در برابر بادها و وزشهای تند نیز بیشتر می‌شود.

به این‌ترتیب باغی که در ربوة (در ارتفاع میان ۳۰۰ تا ۶۰۰ متر بالای سطح دریا) قرار دارد، با بارش سنگین ثمر خود را دوچندان می‌دهد، و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارش کم نیز به دلیل وجود ویژگیهای نامبرده در آن محیطها باز هم درخت ثمر خود را می‌دهد. و قرآن کسانی‌که برای خشنودی خدا انفاق می‌کنند را به باغی که در بلندی واقع شده مثال می‌زند که در شرایط بارش سنگین و سبک، در هر حال ثمر خود را می‌دهد.

● مثال دین ستیزان

آیه ۱۷۵ سوره اعراف از کسی صحبت می‌کند که آیات خدا را دور انداخته و بجای آن پیوسته هوس خود را دنبال کرده، و در ادامه آن آیه ۱۷۶ چنین می‌گوید: « وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیهِ یلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یلْهَث ذَّلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکَّرُونَ»(الأعراف/۱۷۶)

« و اگر می‌خواستیم او را با آیات خود بلند می کردیم ولی او زمینگیر شد (یعنی اگر "ما" می‌خواستیم برای او تصمیم بگیریم و انتخاب کنیم او را بلند می‌کردیم، ولی انتخاب به او دادیم و او به زندگی و مال دنیا دل بست) و پیوسته هوس خود را دنبال نمود، بنابر این او مانند سگ میماند، اگر بار روی آن بگذاری له له می‌زند اگر هم آنرا رها کنی له له می‌زند. اینست نمونه کسانی‌که آیات خدا را دروغ می‌پندارند. داستانهای واقعی را بگو با امید به اینکه اینها بیندیشند».

له له زدن سگ تنفس سریع است با دهانی باز و با زبانی معمولاً افتاده به بیرون از دهان. سگ در حالت عادی میان ۳۰ تا ۴۰ نفس می‌زند و در حالت له له زدن میان ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفس. سگ اغلب هنگام بالا رفتن دمای گرمای بدنش له له می‌زند تا خود را خنک کند، چون غده‌های عرقی کافی برای خنک نمودن خود ندارد، (کمی ‌در پاها دارد که برای خنک نمودن بدن آن کافی نیست). بنابر این با له له زدن خود را خنک می‌کند. در نفس زدن هوای خنک وارد بدن می‌شود و هوای گرم از بدن خارج می‌شود و به این وسیله خود را تهویه و خنک می‌کند.

سگ علاوه بر دلیل فوق که "بالا رفتن دمای گرمای بدن وی" بود، بدلایل زیاد دیگری همچون تشنگی، شادی، خوشنودی، ناخوشنودی، برخورد ناگهانی با چیزی، کار و خستگی، درد‌های روانی و جسمی، اندوه و غیره نیز له له میزند.

آیه گفت نمونه کسانی‌که آیات خداوند را دروغ می‌پندارند مانند سگ است که چه بار روی آن بگذاری و چه آنرا بحال خود واگذاری در هر حال له له خود را می‌زند. بنابر شناختی که از سگ داریم معنی این تشبیه اینست که فرد دین ستیز در هر حال دین ستیزی خود را دارد چه دین بنوعی با او کاری داشته باشد و چه نداشته باشد. ما امروزه درستی این گفته آیه را در غرب می‌بینیم. امروزه در غرب دین اساساً با کسی کاری ندارد، ولی دین ستیزان دین ستیزی خود را دارند. یعنی این از سرشت آنهاست همانگونه که له له زدن سگ نیز از سرشت خود آنست و می‌تواند هیچ ربطی به کار و رفتار انسان با آن نداشته باشد. (و سرشت انسان البته از نظر قرآن بدست خود انسان است).

● مثال چگونگی علم‌گرائی و واقع گرائی افراد بی‌ایمان

آیه ۳۹ سوره نور با دادن مثال نشان می‌دهد که افراد بی‌ایمان چگونه از علوم و واقعیات نتیجه‌هائی را می‌گیرند که الزاماً آن نتیجه‌ها را نمی‌دهند، و یا اگر علم گرا و واقع بین نبوده باشند آیه پیش‌بینی می‌کند که علم‌گرا و واقع‌بین می‌شوند و از علوم و واقعیات برای خود نتیجه‌هائی می‌گیرند که الزاماً آن نتیجه‌ها را نمی‌دهند.

«وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّی إِذَا جَاءهُ لَمْ یجِدْهُ شَیئاً وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ»(النور/۳۹)

« و کارهای افراد بی‌ایمان مانند کار فرد خیلی تشنه می‌ماند که «آب‌نمائی» را در پائین‌ترین زمین جای جمع شدن آب و بی‌سنگ و درخت «آب» حساب می‌کند. تا هنگامی‌که (روز رستاخیز) به آن رسیده آنرا چیزی نیابد، و خدا را پیش آن بیابد. خدا نیز سپرده وی را بی‌کم و کاست خواهد داد، و خدا خیلی زود حساب را انجام می‌دهد».

«سَرَاب»: منظره آب‌نما. (هنگامیکه تابش خورشید سطح زمین را داغ می‌کند هوای مماس با سطح زمین نیز گرم می‌شود. از آنجا که هوای بالاتر از آن سردتر است و هوای گرم از تراکم کمتری برخوردار است و سبک‌تر است، باهوای سرد جابجا می‌شود. در این جابجائی نور شکسته می‌شود و یک منظره متوهج درست می‌کند که بصورت آب و جریان آب و موج آب بنظر می‌رسد. چنین منظره‌ای که در واقع آب نیست ولی آب بنظر می‌آید سراب نامیده می‌شود). «قیعَة»: واحد قیع است بمعنی: زمینی که سطح آن از زمینهای پیرامون خود پائین‌تر است و جای جمع شدن آب است و سنگ و درخت ندارد. «ظَمآن»: خیلی تشنه. جمله: "حتی اذا جاءه.."جمله استئنافی است، جمله جدیدی را آغاز می‌کند، و به تک تک افراد بی‌ایمان برمی‌گردد، مبنی بر اینکه هنگامیکه روز رستاخیز بیاید و کار و اندیشه خود را ببیند می‌بیند که چیزی نیست همانگونه که فرد تشنه هنگام رسیدن به محل سراب می‌بیند چیزی نیست. واژه "حتی" هنگامیکه با فعل می‌آید بمعنی "إلی أن" بمعنی "تا اینکه" می‌باشد. و فعل "وَفـّی" از مصدر «تـَوفِـیـَة» است بمعنی: پس دادنِ سپرده به صاحب آن بدون کم و کاستی.

مثالی که آیه می‌زند مربوط به چنین منظره‌ای است. آبی که می‌بینیم در واقع سراب است. هنگامیکه فرد خیلی تشنه این منظره را می‌بیند دو تا گزینه دارد. یکی اینکه آنچه می‌بیند "سراب" است و دیگری اینکه "آب" است. او برای خود چنین استدلال می‌کند:

"آنجا پائین‌ترین سطح زمین و جای جمع شدن آب است. اگر بارانی در این منطقه ببارد آنجا جمع می‌شود ـ اگر رودخانه‌ای در این منطقه باشد آنجا می‌رود و جمع می‌شود ـ آنجا درخت هم ندارد که نشان بدهد سراب است ـ همینطور سنگ نیز ندارد که نشان بدهد سراب است. بنابر این آنچه من می‌بینم آب است".

او با این استدلالاتِ درست (سراب را نفی و) آب را اثبات می‌کند، در حالیکه این استدلالاتِ درست الزاماً (سراب را نفی و) آب را اثبات نمی‌کنند. آیه گفت: کار افراد بی‌ایمان مانند کار این فرد خیلی تشنه است که چگونه برای خود استدلال می‌کند و سراب را آب حساب می‌کند.

افراد بی‌ایمان نیز با علم‌گرائی خود از علومی ‌که درست هستند نتیجه‌هائی را می‌گیرند که آن علوم الزاماً آن نتیجه‌ها را نمی‌دهند. مثلاً می‌گویند ذارات بار مثبت و منفی دارند که باعث حرکت آنهاست و آفریننده ندارند. اینکه ذرات بار مثبت و منفی دارند و باعث حرکت آنها است درست است ولی این الزاماً آفریننده را نفی نمی‌کند. یا مثلاً با استدلال به تکامل خدا را نفی می‌کنند در حالیکه تکامل الزاماً خدا را نفی نمی‌کند. یا مثلا می‌گویند برخی خیلی ثروتمندند و کاری نیز نمی‌کنند، برخی دیگر هم زحمتکش و هم تنگدست هستند. از آنجا که همه انسان هستند و برابر، مالکیت خصوصی می‌بایست از بین برود و یک سیستم اقتصادی اشتراکی که کسی مالک چیزی نباشد و هر کسی به اندازه توان خود کار کند و به اندازه نیاز خود بردارد روی کار بیاید. استدلالاتِ مزبور ضمن درست بودن الزاماً مالکیت خصوصی و مالکیت دسترنج خود را نفی نمی‌کنند. و همینطور در زمینه‌های گوناگون دیگر نتایجی را برای خود می‌گیرند که الزاماً آن نتیجه‌ها را نمی‌دهند.

سیدعزیز حسنی