شناخت مختصری از زندگانی امیرالمومنین علی

حضرت علی (ع) در سیزده رجب سال ۳۰ عام الفیل در كعبه به دنیا آمد مادرش فاطمه بنت اسد و پدرش ابوطالب نام داشت. در بیست و یكم ماه رمضان سال ۴۰ هجری در شهر كوفه به درجه شهادت رسید. قبر مطهرش در نجف اشرف قرار دارد.

●بخشهای زندگانی علی (ع)

با توجه به اینكه امیرمومنان ده سال پیش از بعثت پیامبر (ص) دیده به جهان گشود و در حوادث تاریخ اسلام هموارده در كنار پیامبر اسلام (ص) قرار داشت و پس از درگذشت آن حضرت نیز سی سال زندگی نمود، می‏توان مجموع عمر ۶۳ ساله او را به پنج بخش زیر تقسیم نمود:

۱- از ولادت تا بعثت پیامبر اسلام،

۲- از بعثت تا هجرت پیامبر به مدینه،

۳- از هجرت تا درگذشت پیامبر اسلام،

۴- از رحلت پیامبر اسلام تا آغاز خلافت آن حضرت،

۵- دوران خلافت آن بزرگوار

۱- از ولادت تا بعثت پیامبر اسلام( ص)

چنانكه اشاره كردیم، اگر مجموع عمر علی (ع) را به پنج بخش تقسیم كنیم، نخستین بخش آن را زندگی امام پیش از بعثت پیامبر تشكیل می‏دهد. مقدار عمر امام در این بخش از ده سال تجاوز نمی‏كند زیرا زمانی كه علی (ع) دیده به جهان گشود، بیش از سی سال از عمر پیامبر نگذشته بود و پیامبر در چهل سالگی به رسالت مبعوث گردید، بنابراین علی (ع) در موقع بعثت پیامبر بیش از ده سال نداشت.

●در آغوش پیامبر

علی(ع) در این دوره كه دوره حساس شكل‏گیری شخصیت و دوره پذیرش تربیتی و روحی او بود، در خانه حضرت محمد (ص) و تحت تربیت او به سربرد. مورخان اسلامی در این زمینه می‏نویسند:

یك سال، قحطی بزرگی در مكه رخ داد. در آن زمان ابوطالب عموی پیامبر دارای عائله زیاد و هزینه سنگینی بود. حضرت محمد (ص )به عموی دیگر خود «عباس» كه از ثروتمندترین افراد بنی هاشم بود، پیشنهاد كرد كه هر كدام از ما یكی از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببریم تا فشار مالی ابوطالب كم شود، عباس موافقت كرد، و هر دو نزد ابوطالب رفتند و موضو(ع) را با او در میان گذاشتند. ابوطالب با این پیشنهاد موافقت كرد. در نتیجه عباس، «جعفر» و حضرت محمد ص «علی» را به خانه خود برد. علی (ع) همچنان در خانه آن حضرت بود تا آنكه خداوند او را به نبوت مبعوث فرمود و علی (ع) او را تصدیق كرد و از او پیروی نمود.(۱) پیامبر اسلام (ص) پس از گرفتن علی (ع) فرمود: همان را برگزیدم كه خدا او را برای من برگزید.(۲)

از آنجا كه حضرت محمد (ص) در سنین كودكی - پس از درگذشت عبدالمطلب - در حانه عمویش ابوطالب و تحت كفالت او بزرگ شده بود، می‏خواست با تربیت یكی از فرزندان او، زحمات وی و همسرش فاطمه بنت اسد را جبران كند و از میان فرزندان او نظر به علی (ع) داش

علی (ع) در دوران خلافت خود، در خطبه «قاصعه» به این دوره تربیتی خود اشاره نموده و می‏فرماید:

«شما (یاران پیامبر) از خویشاوندی نزدیك من با رسول خدا و موقعیت خاصی كه با آن حضرت داشتم آگاهید و می‏دانید موقعی كه من خردسال بودم، پیامبر مرا در آغوش می‏گرفت و به سینه خود می‏فشرد و مرا در بستر خود می‏خوابانید به طوری كه من بدن او را لمس می‏كردم، بوی خوش آن را می‏شنیدم و او غذا در دهان من می‏گذارد

من همچون بچه‏ای كه به دنبال مادرش می‏رود، همه جا همراه او می‏رفتم، هر روز یكی از فضائل اخلاقی خود را به من تعلیم می‏كرد و دستور می‏داد كه از آن پیروی كنم.»(۳)

●علی (ع) در غار حرأ

حضرت محمد (ص) پیش از آنكه به رسالت مبعوث شود، سالی یك ماه در غار حرأ به عبادت می‏پرداخت (۴)و در این مدت اگر تهیدستی نزد وی می‏رفت به او طعام می‏داد و وقتی كه ماه به پایان می‏رسید و می‏خواست به خانه برگردد، ابتدأا به مسجدالحرام می‏رفت و هفت بار یا هر قدر كه خدا می‏خواست خانه خدا را طواف می‏كرد و سپس به منزل خود باز می‏گشت. (۵)

قرائن نشان می‏دهد كه حضرت محمد (ص) با عنایت شدیدی كه نسبت به علی (ع) داشت او را در آن یك ماه همراه خود به حرأ می‏برد

وقتی كه فرشته وحی برای نخستین بار در همان غار بر حضرت محمد (ص) نازل شد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی (ع) در كنار آن حضرت بود و آن روز از همان ماهی بود كه حضرت محمد (ص) برای عبادت به كوه حرأ می‏رفت

علی (ع) در خطبه «قاصعه» در این باره می‏فرماید:

«پیامبر هر سال در كوه حرأ به عبادت می‏پرداخت و جز من كسی او را نمی‏دید...هنگامی كه وحی بر آن حضرت نازل شد، صدای ناله شیطان را شنیدم، به رسول خدا عرض كردم: این ناله چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است و علت ناله‏اش این است كه او از اینكه در روی زمین اطاعت شود، ناامید گشته است. آنچه را من می‏شنوم تو نیز می‏شنوی و آنچه را می‏بینم تو نیز می‏بینی جز اینكه تو پیامبر نیستی، بلكه وزیر (من) و بر خیر و نیكی هستی.» (۶)

این گفتار گر چه می‏تواند مربوط به عبادت پیامبر در حرأ در دوران پس از رسالت باشد، ولی قرائن گذشته و اینكه عبادت پیامبر در حرأ غالبا قبل از رسالت بوده است، نشان می‏دهد كه این گفتار مربوط به دوران قبل از رسالت پیامبر اسلام (ص) باشد. در هر حال پاكی روح علی (ع) و تربیتهای پیگیر پیامبر سبب شد كه او در همان دوران كودكی با قلب حساس، دیده نافذ و گوش شنوا، چیزهایی را ببیند و اصواتی را بشنود كه برای مردم عادی دیدن و شنیدن آنها ممكن نیست.

ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه می‏نویسد:

«در كتب صحاح روایت شده است كه وقتی جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر نازل گردید و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی (ع) در كنار پیامبر اسلام بود.»(۷)

از امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود: «علی (ع) پیش از رسالت پیامبر اسلام ص همراه آن حضرت نور نبوت را می‏دید و صدای فرشته را می‏شنید. پیامبر اسلام (ص) به او می‏فرمود: اگر من خاتم پیامبران نبودم، تو شایستگی مقام نبوت را داشتی ولی تو وصی و وارث من، سرور اوصیأ و پیشوای پرهیزگاران هستی.»(۸)

۲- از بعثت تا هجرت پیامبر

دومین قسمت از زندگانی علی (ع) را بخش از بعثت تا هجرت به مدینه تشكیل می‏دهد كه از نظر زمانی سیزده سال می‏شود. این بخش از زندگانی امام شامل یك سلسله خدمات و مجاهدات درخشان و اقدامات بزرگ و برجسته علی (ع) در راه پیشرفت اسلام می‏باشد كه در تاریخ اسلام نصیب كسی جز او نشده است

●نخستین كسی كه اسلام آورد

نخستین افتخار علی (ع) در این دوران پیشگام بودن وی در پذیرفتن اسلام، و یا به عبارت صحیح‏تر، ابراز و اظهار اسلام دیرینه خویش است زیرا علی (ع) از كوچكی یكتاپرست بود و هرگز آلوده به بت پرستی نبود(۹)تا اسلام او به معنای دست كشیدن از بت پرستی باشد (در حالی كه در مورد سایر یاران پیامبر چنین نبود)

پیشگام بودن در پذیرفتن اسلام، ارزشی است كه قرآن مجید روی آن تكیه كرده و صریحا اعلام نموده است كه كسانی كه در گرایش به اسلام پیشگام بوده‏اند، در پیشگاه خدا ارزش والایی دارند، آنجا كه می‏فرماید: «و پیشگامان، پیشگام، آنان مقربانند.»(۱۰)

توجه خاص قران به موضو(ع) «سبقت در گروش به آیین اسلام» به حدی است كه حتی كسانی را كه پیش از فتح مكه ایمان آورده و جان و مال خود را در راه خدا بذل نموده‏اند، ز افرادی كه پس از پیروزی مسلمانان برمكیان، ایمان آورده و جهاد كرده‏اند، برتر شمرده است چه رسد به كسانی كه پیش از هجرت و در سالهای نخست ظهور اسلام، مسلمان شده‏اند، آنجا كه می‏فرماید:

«كسانی از شما كه پیش از پیروزی (فتح مكه) در راه خدا انفاق كردند و سپس به جهاد پرداختند، با كسانی كه بعد از آن در راه خدا انفاق و جهاد كردند، یكسان نیستند، بلكه آنان در پیشگاه خدا مقامی برتر دارند و خداوند به هر دو وعده نیك داده است...»(۱۱)

علت برتری امیان مسلمانان پیش از فتح مكه (كه در سال هشتم هجری صورت گرفت) این است كه آنان در موقعی ایمان آورند كه اسلام در جزیره العرب به اوج عظمت نرسیده بود و هنوز پایگاه بت پرستان یعنی شهر مكه به صورت دژ شكست ناپذیری باقی بود و خطرهایی از هر طرف جان و مال مسلمانان را تهدید می‏كرد. البته مسلمانان پس از مهاجرت به مدینه و گرایش اوس و خزرج و قبایل اطراف مدینه به اسلام، از پیشرفت و ایمنی نسبی برخوردار بودند و در بسیاری از درگیریهای نظامی غالب و پیروز می‏شدند، ولی خطر هنوز بكلی برطرف نشده بود. بنابراین در صورتی كه گروش به اسلام و بذل مال و جان در چنین شرائطی، از ارزش خاصی برخوردار باشد، قطعا اظهار ایمان و اسلام در آغاز دعوت پیامبر كه قدرتی جز قدرت قریش و نیرویی جز نیروی بت پرستان در كار نبود، ارزش بالاتر و بیشتری خواهد داشت. از این نظر سبقت در اسلام در میان یاران پیامبر، از افتخارات مهم بشمار می‏رفت

با این توضیح میزان ارزش پیشگامی علی (ع) در اسلام بخوبی روشن می‏گردد

●دلائل پیشگامی علی (ع) در اسلام

دلائل و شواهد پیشگامی علی (ع) در متون اسلامی به قدری فراوان است كه بیان همه آنها از حد گنجایش این كتاب بیرون است ولی به عنوان نمونه تعدادی از آنها را ذیلا می‏آوریم:

الف- پیش از همه، خود پیامبر اسلام (ص) به پیشقدم بودن علی (ع) تصریح كرده و در میان جمعی از یاران خود فرمود:

«نخستین كسی كه در روز رستاخیز با من در كنار حوض (كوثر) ملاقات می‏كند پیشقدمترین شما در اسلام، علی بن ابی طالب است.» (۱۲)

ب - دانشمندان و محدثان نقل می‏كنند:

حضرت محمد (ص) روز دوشنبه به نبوت مبعوث شد و علی (ع) فردای آن روز (سه شنبه) با او نماز خواند.(۱۳)

ج- امام در خطبه «قاصعه» می‏فرماید: «آن روز اسلام جز به خانه پیامبر و خدیجه راه نیافته بود و من سومین نفر آنها بودم. نور وحی و رسالت را می‏دیدم، و بوی نبوت را می‏شنیدم.»(۱۴)

د- امام در جای دیگر از سبقت خود در اسلام چنین یاد می‏كند:«خدایا من نخستین كسی هستم كه به سوی تو بازگشت، و پیام تو را شنید و به دعوت پیامبر تو پاسخ گفت و پیش از من جز پیامبر اسلام كسی نماز نگزارد.»(۱۵)

ه۰۳۹; علی (ع) می‏فرمود: من بنده خدا و برادر پیامبر و صدیق اكبرم، این سخن را پس از من جز دروغگوی افترأ ساز، نمی‏گوید. من هفت سال پیش از مردم با رسول خدا نماز گزاردم .(۱۶)

و- عفیف بن قیس كندی می‏گوید:

من در زمان جاهلیت بازرگان عطر بودم. در یكی از سفرهای تجارتی وارد مكه شدم و مهمان عباس (یكی از بازرگانان بزرگ مكه) شدم، در یكی از روزها در مسجدالحرام در كنار عباس نشسته بودم، در این هنگام كه خورشید به اوج رسیده بود، جوانی به مسجد در آمد كه صورتش همچون قرص ماه نورانی بود، نگاهی به آسمان كرد و سپس رو به كعبه ایستاد و شروع به خواندن نماز كرد، چیزی نگذشت كه نوجوانی خوش سیما به وی پیوست و در سمت راست او ایستاد. سپس زنی كه خود را پوشانده بود، آمد و در پشت سر آن دو نفر قرار گرفت و هر سه با هم مشغول نماز و ركوع و سجود شدند

من (از دیدن این منظره كه در مركز بت پرستان، سه نفر آیین دیگری غیر از مرام بت پرستی را برگزیده‏اند) در شگفت ماندم، رو به عباس كرده و گفتم: حادثه بزرگی است! او نیز این جمله را تكرار كرد و افزود: آیا این سه نفر را می‏شناسی؟ گفتم: نه. گفت: نخستین كسی كه وارد شد جلوتر از هر دو نفر ایستاد، برادر زاده من محمد بن عبدالله (ص)، و دومین فرد، برادرزاده دیگر من علی بن ابی طالب (ع)، و سومین شخص همسر محمد است. و او مدعی است كه آیین وی از طرف خداوند نازل شده است و اكنون در روی زمین، جز این سه نفر كسی از این دین پیروی نمی‏كند.(۱۷)

این قضیه بخوبی نشان می‏دهد كه در آغاز دعوت پیامبر اسلام (ص) غیر از همسرش خدیجه، تنها علی (ع) آیین او را پذیرفته بوده است.