پیـــرامون وقـــــــــــف

تعریف وقف وقف آن است که انسان به اختیار خود مالی را از مالکیت خویش در راه امور عام المنفعه خارج کند در راه رضای خدا

مبحث اول : تعاریف

تعریف وقف : وقف آن است که انسان به اختیار خود مالی را از مالکیت خویش در راه امور عام المنفعه خارج کند ( در راه رضای خدا )

واقف : کسی که مال خود را وقف می کند واقف گویند .

موقوفه : مالی را که وقف شده موقوفه می نامند .

موقوف علیهم : کسانی که منافع وقف به ایشان می رسد موقوف علیهم گویند .

متولی : متولی کسی است که اداره و مدیریت موقوفه را برعهده دارد و توسط واقف تعیین می گردد .

ناظر : ناظر کسی است که بر کار متولی موقوفه نظارت می کند تا عواید موقوفه در مصارف تعیین شده در وقفنامه مصرف شود .

وقفنامه : وقفنامه متن تفصیلی است که اطلاعات جامع موقوفه و وقف اعم از متولی ، رقبات ، چگونگی هزینه کرد درآمد موقوفه ، ناظر و .... در آن قید شده است .

رقبات : به هر واحد از موقوفات رقبه گویند مثلاً ۶ دانگ از یک منزل مسکونی

مبحث دوم : اهمیت وقف

وقف به اشکال مختلف در ادیان و کشورهای مختلف وجود دارد . در اسلام از وقف با عنوان صدقه جاریه نام برده شده است و روایات مختلفی در اهمیت صدقه جاریه از وجود مبارک ۱۴ معصوم (ع) به ما رسیده است و ایشان خود

وقف های زیادی داشته اند که برخی اکنون نیز وجود دارد . اولین واقف در اسلام نبی مکرم اسلام محمد مصطفی (ص)

می باشد . از آنجا که وقف در هر موضوع عام المنفعه و مفیدی می تواند به وقوع بپیوندد نیات آن بسیار متنوع بوده و در رفع نیازهای گوناگون جامعه از جمله رفع فقر ، کمک به ازدواج جوانان ، کارهای فرهنگی ، کمک به توسعه علمی کشور ، کمک به تأمین هزینه های درمانی ، تأمین مسکن ، تأمین غذای پرندگان و حیوانات در سرمای زمستان و صدها مورد دیگر مورد استفاده قرار می گیرد .

مبحث سوم : خصوصیات وقف

۱ـ مالی که وقف شده در مالکیت هیچ شخص حقیقی و حقوقی نیست .

۲ـ وقف قید زمان ندارد و برای همیشه از مالکیت واقف خارج می شود .

۳ـ درآمد وقف را فقط در اموری که برای آن موارد وقف شده می توان صرف کرد و کسی مجاز نیست عواید وقف را در اموری غیر از آنچه مورد نظر واقف بوده و در وقفنامه آمده صرف کند .

مبحث چهارم : تفاوت وقف و حبس

اگر مالی برای یک دوره زمانی معین در راه خیر نیت شود و مالکیت آن برای یک دوره زمانی مشخص از دست مالک خارج شود آن را حبس می گویند مثلاً کسی خانه اش را برای دهه اول محرم حبس عزدارای اباعبدا... الحسین ع کند و یا مثلاً کسی برای مدت یک سال درآمد مغازه اش را صرف رسیدگی به یتیمان کند و این در حالی است وقف دائمی بوده و زمان ندارد .

مبحث پنجم : انواع وقف

وقف بر ۲ نوع است : وقف انتفاعی و وقف منفعتی

۱ـ وقف انتفاعی : آن است که از عین مال وقف شده استفاده می شود مثلاً زمینی که وقف ساخت مسجد می شود یا خودرویی که وقف یک مؤسسه فرهنگی می شود تا در انجام امورات خود از آن بهره گیرند . این نوع وقف فاقد درآمد است .

۲ـ وقف منفعتی : در این نوع وقف از درآمد مال وقف شده در راه خیر استفاده می شود مثلاً مغازه ای یا خانه ای وقف می شود تا از درآمد اجاره آن به فقرا کمک شود .

مبحث ششم : نقش وقف در رفع بیکاری

وقف از ۲ طریق در رفع بیکاری و ایجاد اشتغال موثر است :

۱ـ خود وقف ایجاد شغل می کند زیرا وقف دارای متولی است و متولی از درآمد وقف درصدی که واقف تعیین کرده بهره مند می شود ؛ از طرف دیگر برخی موقوفات دارای ناظر هستند که او نیز درآمدی از حق نظارت دارد .

۲ـ می توان به منظور رفع مشکل بیکاری موقوفاتی با نیت ایجاد اشتغال داشت .

مبحث هفتم : وقف عام و وقف خاص

وقف عام وقفی است که موقوف علیهم آن عمومیت داشته و به عبارت دیگر منافع آن عمومی باشد مانند وقف بر فقرا که موقوف علیهم آن شامل تمام فقرا است و منافع آن می تواند به تمام فقرا برسد .

وقف خاص وقفی است که موقوف علیهم آن تعداد افراد معلوم و مشخصی باشند و به عبارت دیگر منافع آن شامل افراد خاصی شود مانند وقف بر اولاد نسل در نسل ، که تنها اولاد واقف و فرزندان او نسل اندر نسل از آن بهره مند می شوند و استفاده از منافع آن عمومیت ندارد .

مبحث هشتم : شرایط وقف

۱ـ واقف باید مالک مالی باشد که آن را وقف می کند

۲ـ واقف باید عاقل باشد

۳ـ واقف باید بالغ باشد

۴ـ واقف باید مختار باشد

مبحث نهم : شرایط وقف

۱ـ وقف باید بر مقاصد مشروع باشد

۲ـ وقف مالی جایز است که با بقاء عین بتوان از منافع آن استفاده کرد بنابر این مالی که از بین می رود قابل وقف نیست مانند مواد خوراکی

۳ـ خود واقف نمی تواند موقوف علیه قرار گیرد به عبارت دیگر واقف نمی تواند مالی را برای خودش وقف کند

مبحث دهم : آثار اجتماعی وقف

۱ـ ایجاد مراکز حمایت از زنان بی سرپرست

۲ـ ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی

۳ـ ایجاد خانه های سالمندان

۴ـ احداث مدارس ، دانشگاه ها و مراکز علمی و آموزشی

۵ـ ایجاد مراکز حمایت از بیماران خاص

۶ـ حمایت از معلولان

۷ـ مهیا کردن امکانات زائران

۸ـ حمایت مالی جهت گرفتن وکیل برای دفاع از مظلومان

۹ـ تأمین مکان و امکانات ورزشی برای مناطق محروم

۱۰ـ اقدامات فرهنگی به منظور رفع مشکلات فرهنگی و اجتماعی

۱۱ـ ایجاد اشتغال

مبحث یازدهم : آثار اقتصادی وقف

۱ـ توزیع ثروت در جامعه

۲ـ رفع فقر و محرومیت

۳ـ تأمین مسکن

۴ـ اشتغال زایی

مبحث دوازدهم : آثار فرهنگی وقف

۱ـ تأسیس مدارس دینی و حوزه های علمیه

۲ـ تأمین هزینه های مدارس علوم دینی

۳ـ ساخت مساجد و حسینیه ها

۴ـ کمک مالی اداره حرم امامان (ع) و امامزادگان (ع)

۵ـ برگزاری مجالس بزرگداشت ائمه اطهار (ع)

۶ـ کمک هزینه تحصیلی

۷ـ تأسیس و تجهیز کتابخانه های عمومی و اختصاصی

۸ـ چاپ و نشر قرآن مجید و کتب مذهبی اسلامی

۹ـ توسعه و ترویج فرهنگ اسلامی در جامعه

۱۰ـ ایجاد و اداره مؤسسات خیریه

مبحث سیزدهم : چگونه وقف کنیم ؟

برای وقف کردن ۲ راه وجود دارد :

۱ـ راه شرعی : یعنی نوشتن وقفنامه و تأیید شاهدان

۲ـ راه ثبتی و قانونی : یعنی ثبت وقف در دفتر اسناد رسمی یا سازمان اوقاف و امور خیریه

مبحث چهاردهم : ارکان وقف

بیشتر فقها ارکان وقف را ۴ مورد می دانند :

۱ـ صیغه وقف ۲ـ موقوفه ۳ـ واقف ۴ـ موقوف علیه

مبحث پانزدهم : اقسام ولایت بر وقف

ولایت بر وقف ۲ نوع است :

۱ـ ولایت عامه : ولایت عامه بر وقف در شأن ولی امر مسلمین است .

۲ـ ولایت خاصه : ولایت خاصه که واقف در حین انشاء وقف او را تعیین می کند .

مبحث شانزدهم : وظایف متولی وقف

طبق نظر اکثر فقها اگر واقف وظیفه خاصی برای متولی معین کرد ؛ رعایت آن بر متولی لازم خواهد بود ولی

در غیر اینصورت وظیفه متولی طبق متعارف خواهد بود یعنی اجاره ، تحصیل درآمد و اجرای نیت واقف که در همه این امور رعایت احتیاط و مراعات مصلحت و منفعت وقف واجب است و موقوف علیهم حق مزاحمت ندارند .

مبحث هفدهم : موقوفه مجهول التولیه

اگر واقف در ضمن عقد وقف متولی تعیین نکند یا موقوفه ای با گذشت زمان بدون متولی یا مجهول التولیه شود ؛ در این صورت اکثر فقها می گویند تولیت موقوفه با حاکم یا کسی که از طرف حاکم باشد خواهد بود .

مبحث هجدهم : ناظر

واقف می تواند برای اطمینان از صرف عواید وقف در جهت نیت واقف ؛ ناظری را برای وقف تعیین کند . اگر قصد واقف نظارت اطلاعی باشد ، متولی در تصرفات مستقل است و منظور تنها اطلاع ناظر از چگونگی اداره وقف است ، اما اگر منظور وی نظارت استصوابی باشد تصرفات متولی جز با اذن ناظر صحیح نخواهد بود و اگر منظور واقف مشخص نبود رعایت هر ۲ لازم است .

مبحث نوزدهم : حق التولیه متولی

حق التولیه سهمی از منافع موقوفه است که برای حق الزحمه متولی پرداخت می شود .

ماده ۸۴ قانون مدنی می گوید : « جایز است واقف از منافع موقوفه سهمی برای عمل متولی قرار دهد و اگر

حق التولیه معین نشده باشد متولی مستحق اجرت المثل است . »

واقف مجاز است در وقفنامه میزان حق التولیه متولی را به هر میزان که بخواهد در نظر بگیرد .

مبحث بیستم : موقوفات رسول ا... (ص)

حضرت رسول اکرم (ص) در سال سوم هجرت و پس از جنگ احد هفت بوستان و مزرعه آباد را به نام بستان السبعه که به ایشان هدیه شده بود وقف نمودند و تولیت آن را پس از رحلت خود به حضرت زهرا (س) سپردند . این

بوستان ها متعلق به یک یهودی به نام مخیریق بود که در جنگ احد به یاری پیامبر (ص) آمده بود . زمین های

بنی النضیر ، موقوفه های خیبر به نام های الوطیح ، الکتیبه و سلالم از جمله دیگر وقف های نبی مکرم اسلام (ص) است .

مبحث بیست و یکم : موقوفات امام علی (ع)

در میان ائمه علیهم السلام ، امام علی (ع) بیشترین وقف را داشته است . آن حضرت در اواخر عمرشان همه باغ ها و مزارع را وقف کردند . این باغ ها برای حجاج خانه خدا و فقرا وقف شد .

حضرت علی (ع) نخلستان های زیادی را پس از آباد کردن وقف می کرد . همچنین چاه ها و قنات هایی حفر و سپس آنها را برای مصارف مختلف مسلمین وقف می کردند .

امام صادق (ع) فرمودند : پیامبر اسلام (ص) زمینی از انفال را در اختیار گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتی حفر کرد که آب آن را « ینبع » نامید و آن قنات را وقف زائران خانه خدا کرد .

در وقف نامه ای از امام علی (ع) آمده است : « علی (ع) بنده خدا ، امیر مؤمنان ، دو مزرعه « آبی نیزر » و « بغیبغه » را برای فقرای مدینه و در راه ماندگان وقف کرد تا خداوند روز قیامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد ، پس فروخته و بخشیده نمی شود »

عبدالرحمن فرزند حجاج می گوید : این وصیت نامه آن چیزی است که وصیت کرده و حکم نموده بنده خدا علی (ع) در مال خود برای رضای خدا تا اینکه به وسیله این وصیت خدا مرا داخل بهشت نموده و در روزی که صورت هایی سفید و صورت هایی سیاه می گردد ، مرا از آتش دوزخ و آتش را از من دور سازد ، آنچه در ینبع املاک دارم و به من تعلق دارد و در اطراف ینبع هم معروف است که مال من است ، همه وقف است و همچنین برده هایی که در آن املاک دارم به غیر از ابی نزیر و ابی رباح و جبیر که آزاد هستند بقیه در همین املاک ۵ سال کار می کنند و مخارج خود و

عائله شان را از آنجا تأمین می کنند ، علاوه بر این آنچه که در « وادی قربی » دارم همه مختص اولاد فاطمه (س) و برده هایی هم که در املاک وادی القری دارم وقف است ، غیر از اینها هم آنچه در « ذعه » دارم با برده هایی که آنجا هست وقف است و مانند برده های دیگر در املاک کار کرده و مخارج خود و عائله شان را از همان املاک اداره نمایند علاوه بر اینها آنچه در « اذنیه » دارم با برده هایی که آنجا دارم وقف است . « قیصره » هم همانگونه که می دانید وقف است . در حقیقت آنچه در مورد اموال خود نوشتم به گونه صدقه واجب است یعنی وقف است که قابل فسخ نیست و نمی توان آن را فروخت یا به کسی بخشید یا شرایط آن را تغییر داد و قطعی و خارج از ملک خصوصی است خواه من زنده بمانم یا بمیرم و در هر موردی که برای خدا باشد صرف می شود .

بعد می فرماید :

« مال محمد رسول ا... (ص) همان طوری که خود مقرر داشته ، مال اولاد فاطمه (س) است و همین طور است اموال فاطمه و برده هایی که در کاغذ کوچکی اسم برده ام همه آنها از بردگی آزادند . تولیت این موقوفه در دست

حسن بن علی (ع) می باشد و حق دارد متعارف مخارج خود را از درآمد آن املاک بردارد و هر طوری که مطابق خواست خداست مصرف کند . اگر قرضی داشته باشد می تواند از همین املاک بفروشد و آن را ادا کند و اختیار و سرپرستی اولاد علی (ع) و اموالشان در دست حسن (ع) است و اگر حسن بن علی (ع) در غیر خانه وقفی سکونت داشته می تواند خانه وقفی بفروشد و یک سوم پول را به بنی هاشم و بنی المطلب و یک سوم به آل ابیطالب بدهد و یک سوم باقیمانده را هم در راه خدا مصرف کند و اما اگر برای حسن (ع) پیشامدی کرد ، حسین (ع) تولیت دارد به همان نحوی که حسن (ع) دارد این امتیاز که برای فرزندان فاطمه (س ) قرار دادم برای رضای خدا و حفظ احترام رسول خدا (ص) می باشد و اگر برای حسین (ع) پیشامدی کرد ، از اولاد علی (ع) شخصی را که اسلام و امانت او مورد قبول باشد برای تولیت نصب کنند و اگر چنین کسی پیدا نشد از اولاد پسران فاطمه (س) چنین کسی را انتخاب کنند و اگر نشد از آل ابیطالب اختیار نمایند . »

از امام صادق (ع) نقل شده است که امیر المؤمنین (ع) خانه ای در بنی زریق داشته و بدین صورت آن را وقف کرد :

به نام خدای بخشاینده مهربان

این است آنچه علی بن ابیطالب (ع) آن را در حالی که زنده و کامل بود ، صدقه کرده است . وقف نمود خانه خود را که در بنی زریق دارد ، صدقه ای که فروخته نمی شود و هبه نمی گردد تا خدایی که وارث آسمان و زمین است آن را وارث شود و در این خانه خاله های خود را سکونت داد مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آنها فرا رسید برای محتاج هایی از مسلمانان باشد .

امام علی (ع) موقوفه های دیگری هم داشت که برخی بیان می شود : « سویقه » از جمله صدقات ( موقوفات ) امیر المؤمنین (ع) بود و در نزدیکی مدینه قرار داشت و آل علی (ع) آنجا سکونت می کردند . همچنین آن حضرت زمین و خانه خود را در مصر با اموالی که در مدینه داشت وقف اولاد نمود .

فقیر و وادی ترعه از دیگر موقوفات امام علی علیه السلام است .

فقیر اسم ۲ مکانی است در نزدیکی مدینه که آنها را فقیران می گویند و از امام صادق (ع) روایت است که نبی مکرم اسلام (ص) برای امیر المؤمنین علیه السلام چهار قطعه زمین اقطاع نمود که جزء صدقات ( وقفیات ) ایشان بوده است و نصف آن وقف بوده و نیم دیگر را امیر المؤمنین علیه السلام به « آل مئاع » از بنی عدی بخشیده بود .

در حره الرجلاء دره ای به نام بیضاء و در آن مزارع و زمین هایی بوده که جزء موقوفه های امام علی (ع) بوده است .

امام علی (ع) چاه هایی هم حفر کردند و آنها را وقف نمودند که ذات کمات ذوات العشراء ، قعین ، معید و رعوان از جمله آنها است .

مبحث بیست و دوم : موقوفات حضرت زهرا (س )

حضرت زهرا سلام ا... علیها بسیاری از باغ های خود را در مدینه وقف کرد . ایشان و امام علی (ع) اموال خود را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف کردند و دیگران را هم ردیف وقف شدگان بر آنها داخل نمودند .

فرع و ام العیال دهی بود میان مکه و مدینه که صدقه حضرت زهرا (س) بوده است . حضرت زهرا (س) هنگام شهادت وصیت نامه ای در مورد باغ های مخیریق تنظیم و تولیت آن را که شرعاً در دست او بود به امیر المؤمنین (ع) و بعد از او به ترتیب به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) واگذار نمود .

مبحث بیست و سوم : نگاهی به وقف در ایران

در قرن ششم مردم ایران از سنت حسنه وقف استقبال زیادی کردند و مراکز آموزشی ، پرورشی ، بیمارستانی ، کتابخانه و غیره وقف شد ولی با حمله مغول به ایران وقف از دست مغول در امان نماند ، هر چند بزرگانی مانند خواجه رشید الدین فضل ا... در راه احیای موقوفات تلاش زیادی کردند .

در زمان صفویه وقف به اوج خود رسید و موقوفات زیادی وقف امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) گردید . در این دوره موقوفات در حال تخریب بازسازی شدند و شاهان صفویه اموال خود را وقف می کردند و در همین زمان بود که اداره اوقاف تشکیل شد .

بعد از صفویه ، افشاریان به قدرت رسیدند و متأسفانه عواید وقف را صرف نظامیان کردند و نادرشاه افشار وقف را به نابودی کشاند .

در دوران قاجاریه کشور از هرج و مرج رنج می برد که بالاخره در زمان سپهسالار اقدامات سازنده در حوزه وقف صورت گرفت .

در دوران پهلوی پدر و پسر وقف را زایل و موقوفات را به تاراج بردند و بسیاری از اموال موقوفات را فروختند .

پس از پیروزی انقلاب اسلامی امر وقف جایگاه خود را به دست آورد و تلاش های ارزشمندی جهت حفظ و احیاء و ترویج وقف صورت گرفت .

مبحث بیست و چهارم : وقف در دیگر کشورها

یکی از واقفان بزرگ که شهرت جهانی دارد ، آلفرد نوبل است . وی اهل سوئد بود و دینامیت را اختراع کرد . نوبل تمام اموالش را وقف اهدای جوایز به دانشمندان و وقف صلح و حقوق بشر کرد .

در آمریکا ۳۲۰۰ موسسه خیریه وجود دارد . بزرگترین مؤسسات موقوفه در آمریکا عبارتند از : ۱ـ فورد ۲ـ جانسون ۳ـ راکفلر ۴ـ کارنگی . یکی از موفق ترین بنیادهای خیریه معاصر آمریکا « مک آرتور » است .

کشور آلمان یکی از کشورهایی است که موقوفات خیلی زیادی دارد و طوری تنظیم شده اند که تا نسل های متمادی استمرار یابند . در این کشور وقف کردن کاری محبوب و مورد پسند مردم است .

در تانزانیا موسسات دینی امور خیریه ، وقف را بر عهده دارند و این موسسات از مالیات وحقوق گمرکی معاف هستند .

مبحث بیست و پنجم : نظرات فقهی آیت ا... خامنه ای « مدّ ظلّه العالی»

۱ـ وقف خاص وقف بر شخص یا اشخاص معین است مانند وقف بر اولاد و یا وقف بر زید و فرزندان او و وقف عام وقف بر جهات و مصالح عمومی مانند مساجد و مکان های استراحت و مدارس و امور مشابه دیگر و یا وقف بر عناوین کلی مثل فقرا و ایتام و بیماران و کسانی که در راه مانده اند و مانند آن است و این اقسام سه گانه تفاوتی از جهت اصل وقف ندارند ، هر چند از حیث احکام و آثار تفاوت دارند مثلاً در وقف بر جهات و مصالح عمومی و همچنین در وقف بر عناوین عمومی قبول کسی شرط نیست و همچنین وجود مصداق موقوف علیهم در خارج هنگام اجرای صیغه وقف هم شرط نیست در حالی که در وقف خاص این امور شرط هستد و همچنین در وقف بر جهات و مصالح عمومی که بصورت وقف انتفاع هستند از قبیل مساجد و مدارس و قبرستان ها و پل ها و مانند آنها ، وقف به هیچ وجه قابل فروش نیست حتی اگر خراب شود ، بر خلاف وقف خاص و وقف بر عناوین کلی بصورت وقف منفعت که فروش و تبدیل آنها در بعضی از حالات استثنائی جایز است .

۲ـ اگر زمین موقوفه متولی خاص داشته باشد واجب است زمین را از او اجاره نمایند و اگر متولی خاصی نداشته باشد ولایت برآن با حاکم شرع است .

۳ـ تخلف از شروط صحیحی که واقف در عقد وقف شرط کرده جایز نیست مگر آنکه عمل به آن غیر مقدور یا حرجی باشد .

۴ـ زمین های وقفی قابل وقف مجدد به عنوان مسجد یا حسینیه و غیره نیستند و واگذاری مجانی آنها برای ساخت مسجد و مصلی یا هر امر دیگر جایز نیست ولی اجاره دادن آن توسط متولی شرعی برای ساخت مصلی یا مدرسه یا حسینیه و غیره اشکال ندارد و مبلغ اجاره زمین های مزبور باید درجهاتی که برای وقف معین شده است مصرف شود .

۵ـ از اموال و موقوفات مسجد نمی توان در خارج مسجد استفاده کرد مگر اینکه در ضمن وقف تصریح شده باشد .

۶ـ در صحت وقف ، سابقه مالکیت خصوصی شرعی واقف شرط است و جنگل ها و مراتع طبیعی که انفال و اموال عمومی است و ملک کسی نیست قابل وقف نیست .

مهدی خواجه زاده

منابع :

۱ـ دورنمایی از وقف در اسلام و سایر ملل ـ حجت الاسلام محمود اسدپور

۲ـ چگونه وقف ؟ نادر ریاحی ـ میراث جاویدان

۳ـ اهداف اقتصادی و اجتماعی اسلام در نهاد وقف ـ سعید خیرآبادی ـ میراث جاویدان