کلانشهر تهران در چند اپیزود

معمولا دو عامل انرژی و هزینه به هر میزان برای افراد قابل تحمل است چون در صرف انرژی از سرمایه های ملی و توانایی های شخصی و در صرف هزینه نیز از سرمایه های شخصی هزینه می شود ولی عامل زمان عاملی است که بیش از حد مشخص آن تحت هیچ شرایطی برای افراد قابل تحمل نیست و ضررهای جبران نا پذیری را بر شخص و اجتماع وارد می کند

واقعیت این است که همزمان با توسعه شهر نشینی وتراکم جمعیتی در کلانشهر تهران حمل و نقل عمومی توسعه کیفی پیدا نکرده است. از عوارض توسعه شهری این است که هر فردی مجبور است برای ایجاد در آمد در هر روز از یک شهر به تهران یا بالعکس یا از یک منطقه به منطقه دیگر تهران مسافرت کند.چون معمولا امکانات وتوانایی مالی افراد اجازه نمی دهد که هر فردی در نزدیکی محل کارش زندگی کند.این امر موجب شده است که حمل ونقل کلانشهر تهران به یک معضل اساسی و ملی تبدیل شود. چون این معضل نه تنها در کلانشهر تهران بلکه در دیگر کلانشهرها باعث مصرف بی رویه انرژی (هدر دادن سرمایه های ملی) و به تبع آن آلودگی هوا(تخریب محیط زیست) می شود. طبق گزارشات و آمارها گر چه جمعیت واقعی تهران حدود ۹ میلیون نفر است ولی روزانه بیش از ۱۲ میلیون نفر در شهر تهران رفت وآمد می کنند که این تعداد بیش از ۴۰ میلیون سفر را با بیش از ۲ میلیون خودرو رقم می زنند. (تصور شود که تردد این تعداد خودرو در مساحتی کمتر از ۱۰۰۰ کیلو متر مربع که ۶۰ در صد آن را ساختمان ها پوشانده چه ترافیکی را ایجاد می نماید). هر مسافرت برای انجام هرکاری در مقیاس کوچک یک پروژه است و هر پروژه در اصطلاح اقتصاددان ها باید اقتصادی باشد. یعنی باید سه ویژگی مهم را داشته باشد:

۱) صرف کمترین زمان

۲) صرف کمترین انرژی

۳) صرف کمترین هزینه

معمولا دو عامل انرژی و هزینه به هر میزان برای افراد قابل تحمل است. چون در صرف انرژی از سرمایه های ملی و توانایی های شخصی و در صرف هزینه نیز از سرمایه های شخصی هزینه می شود. ولی عامل زمان عاملی است که بیش از حد مشخص آن تحت هیچ شرایطی برای افراد قابل تحمل نیست و ضررهای جبران نا پذیری را بر شخص و اجتماع وارد می کند.

ممکن است این زمان برای شخصی بیمار باشد که برای رساندن وی به بیمارستان لحظه ها حیاتی است. یا برای رساندن دارویی به این بیمار باشد.

ممکن است چرخ تولیدی به علت دیر رسیدن فردی یا مدیری برای مدتی از حرکت باز ایستد. ممکن است کار یک ارباب رجوع برای گرفتن یک امضا به علت دیر رسیدن روزها یا هفته ها به تعویق بیفتد.

ممکن است یک دانش آموز یا دانشجو به علت دیر رسیدن از امتحان یا کلاس درس محروم شود. یا یک آموزگار یا استاد تعداد زیادی دانش آموز یا دانشجو را معطل بگذارد.

و...

بر کسی پوشیده نیست که یک مسافرت به درون شهر تهران چه با خودروی شخصی وچه با خودروهای عمومی چه قدر طاقت فرسا و جانکاه است. از کلاچ و ترمزهای پیاپی با خودروی شخصی و انتظار سبزشدن چراغ های راهنمایی سر چهارراه ها و استنشاق هوای آلوده و بوق های متوالی خودروها و انتظارهای خروج از ترافیک و را ه بندان های طولانی و... گرفته تا انتظارهای طولانی در صف و ایستگاه اتوبوس ها(که گاهی هیچگاه به سر نمی آید) و چرت های درون اتوبوس های معطل در ترافیک و دلهره های دیر رسیدن به مقصد و...چه ضربات روحی و روانی وحتی جسمی را به شخص وارد می کند و به تبع آن چه ضررهای اقتصادی و اجتماعی را متوجه شخص وکشور می نماید.

آلودگی هوا یکی ازمعضلات استان و شهر تهران است. مهمترین منابع آلاینده هوا در سطح تهران و دیگر کلانشهرها در درجه اول وسایل نقلیه موتوری هستند. برآورد میزان آلودگی هوا ناشی از سوخت های فسیلی در سال ۱۳۷۰ نشان داد که شهر تهران آلوده ترین و متعاقب آن شهرهای کرج - و اسلامشهر قرار دارند.

کالبد شهری تهران موقعیت را به گونه ای فراهم آورده است که آلودگی هوا در بسیاری از روزهای سال افزایش چشمگیری دارد. در روز مواد آلوده کننده هوا همراه با نسیم به طرف شمال شهر تهران حرکت می کنند. که پس از برخورد با ارتفاعات شمالی در آنجا راکد می مانند و در شب همراه نسیم کوه به دشت از شمال به جنوب حرکت می کنند. به طوری که هاله ای از دود و غبار فضای شهر را فرا می گیرد.

پیشروی کوه های البرز بین تهران و کرج تا حد زیادی بادهای غربی را به طرف شهریار منحرف می کند و امکان تخلیه آلودگی شهر را از بین می برد وکمبود بارش نیز به آلودگی شهر تهران کمک زیادی می کند. از طرف دیگر تهران حدود ۱۲۰۰m از سطح دریا ارتفاع دارد که باعث کاهش غلظت اکسیژن هوا می شود ودر نتیجه عمل احتراق در وسایط نقلیه موتوری به خوبی انجام نمی گیرد و بر آلودگی شهر تهران تاثیر زیادی می گذارد.پس از باد غربی مهمترین باد در فصل تابستان از سمت جنوب و از داخل کویر به سمت تهران می وزد. و به هنگام وزش موجب انتقال گرمای کویر وحمل گرد و غبار و آلودگی به سمت شهر تهران می شود.

● عوارض ناشی از آلودگی هوا:

عوارض ناشی از آلودگی هوا عبارت اند از تورم ریه که منجر به سرطان می شود و نیز بیماری های قلبی و حساسیت. هوای آلوده علاوه بر انسان به گیاهان و جانوران و حتی ساختمان ها نیز صدمات زیادی وارد می کند. به طوری که سیستم اکولوژیک و تعادل محیط زیست را بتدریج تغییر می دهد.در آذر سال ۱۳۷۷ برای اولین بار آلودگی هوای تهران از مرز تحمل گذشت و وارونگی دما مشکلات زیادی را برای بیماران قلبی - ریوی کودکان و کهنسالان ایجاد کرد و از آن پس هر ساله این عمل در فصل سرما تکرار می شود.ریزش باران های اسیدی و آلوده کردن خاک و گیاهان و ساختمان ها در سطح شهر از دیگر مشکلات مناطق آلوده است. افزایش هزینه های مردم در امر بهداشت و سلامتی که بر اثر آلودگی های گوناگون هوا ایجاد می شود از عوارض این مساله است.در روزهای سرد زمستان پدیده وارونگی هوا نیز بر شدت و غلظت آلاینده های هوا در کلانشهرها (به خصوص در شهر تهران) می افزاید.

هوای سرد وسنگین مستقر بر فراز شهر مانع صعود وبالا رفتن هوا و آلودگی ها می شود و عبور و مرور را برای سالخوردگان و کودکان و بیماران قلبی در شهر دشوار می سازد. در هوای آلوده بازدهی کار نیروهای فعال شهر به دلیل خستگی و ناراحتی های عصبی ناشی از آلودگی ها به شدت کاهش می یابد.

● چرا تهران چنین است؟

قبل از بیان راه حل بهتر است به این سوال پاسخ داده شود. «چرا تهران چنین است»؟ با نگاهی واقعگرایانه به این معضل متوجه می شویم «ریشه اصلی این مشکل در تعداد خودروها در سطح شهر است» که هر روز بر تعداد آنها افزوده می شود.

حال سوال اساسی این است «چرا تعداد خودرو در سطح شهر زیاد است؟» «آیا می توان راهی پیدا کرد که مردم آگاهانه و بدون هیچگونه فشاری در سطح شهر تهران از خودرو شخصی استفاده نکنند ؟

با نگاهی عمیقتر متوجه می شویم که «شاید ۸۰ درصد خودروهای در حال تردد مربوط به افرادی است که از نواحی دورتر از مرکز شهر در سطح شهر روان اند» بنا بر این «هر تصمیمی برای حل معضل ترافیک باید متوجه تصمیم اولیه افراد برای استفاده از خودرو شخصی باشد». یعنی هر فرد باید در موقع خروج از خانه تصمیم بگیرد که از خودرو شخصی استفاده کند یا از سیستم حمل ونقل عمومی.

شاید جواب این سوال نیز خالی از لطف نباشد «چرا مردم از سیستم حمل ونقل عمومی استفاده نمی کنند.» و ترجیح می دهند با وجود مشکلات فراوان از خودرو شخصی استفاده کنند. اینجانب ابتدا این سوال را از خود پرسیدم و علاقه مند شدم که «واقعا چرا چنین است؟» برای پیدا کردن جواب خودرو شخصی را کنار گذاشتم وتصمیم گرفتم که از سیستم حمل ونقل عمومی استفاده کنم لذا در ساعت هفت صبح با دیدی محققانه به ایستگاه اتوبوس رفتم. بعد از حدود ربع ساعت معطلی اتوبوسی از دور نمایان شد کمی خوشحال شدم. ولی موقعی که نزدیک شد متوجه شدم اتوبوس خالی است وبه سرعت از کنار ایستگاه (بدون توقف) رد شد.

بعد از حدود ۱۰ دقیقه اتوبوس دومی نیز به همین طریق از جلو ایستگاه رد شد. ۱۰ دقیقه بعد اتوبوسی در ایستگاه پهلو گرفت. با ناباوری متوجه شدم که این اتوبوس نیز خط مورد نظر من نیست. خلاصه اتوبوس چهارمی نیز خط مورد نظر بنده نبود و اتوبوس پنجمی بعد از چهل وپنج دقیقه معطلی در ایستگاه پهلو گرفت و بنده سوار شدم. متناسب با ترافیک حدود یک ساعت در راه بودم تا به پایان اولین خط رسیدم. در ایستگاه بعدی با نیم ساعت معطلی حرکت کردم. این بار عبور ومرور به حدی کند بود که بعد از یک ساعت ونیم به ایستگاه مورد نظر رسیدم از آنجا با یک سواری شخصی سوار شدم تا بالاخره بعد ازچهار ساعت به مقصد مورد نظر در مرکز شهر رسیدم. بعد از بیست دقیقه انجام کار اداری مورد نظر برگشتم وساعت سه بعد از ظهر به خانه رسیدم.

از بیان این واقعیت چهار نکته اساسی را متوجه می شویم. اگر:

۱) هر مسافر می توانست با اولین اتوبوس سوار شود.(خطوط موازی حذف شوند).

۲) فاصله زمانی بین دو پهلوگیری اتوبوس در هر ایستگاه حداکثر پنج دقیقه می بود.

۳) همه ایستگاه های محدوده شهر تهران از نظر فاصله زمانی بین دو پهلوگیری اتوبوس یکسان می بودند. (تصمیمات فقط متوجه مرکز شهر نباشد. چون وقتی خودرو های شخصی به خیابان ها ریخته اند دیگر هر تصمیمی برای افزایش یا تقویت ناوگان عمومی بیهوده است)

۴) خطوط اتوبوسرانی محدوده شهر تهران را به طور کامل ویکسان پوشش می داد (پوشش کامل شبکه حمل ونقل).

هر فرد در هر ایستگاه حداکثر بعداز پنج دقیقه با اولین اتوبوس سوار شود، مطمئنا در مرحله بعد در سطح شهر از خودرو شخصی استفاده نمی کند.

متاسفانه باور کنونی در مورد سیستم حمل ونقل عمومی این است که «استفاده از این سیستم معمولا برای افراد در راه مانده است که هیچ امکان دیگری برای رسیدن به مقصد ندارند.» و سیاست های واقعی این سیستم نیز به این باور دامن می زند.( در صورتی که فلسفه وجودی حمل و نقل عمومی این است که نه تنها مردم عادی بلکه ادارات و سازمان ها وکارخانجات و وزارتخانه ها و... به جای سرویس های حمل ونقل اداری از این سیستم استفاده کنند. البته نه به این معنا که ادارات و سازمان ها سرویس های مورد نظر خود را از سیستم حمل ونقل عمومی تهیه کنند. بلکه این سیستم سفره خود را طوری بگستراند که هر فردی بتواند به تناسب خود از آن استفاده کند در این صورت هر سازمانی به این سیستم مراجعه کرده و برای افراد خود کارت تردد در خواست می کند و تمام هم وغم این سیستم نیز ایجاد شبکه حمل ونقل سریع و دقیق با پوشش کامل شهری است).

نکته ای که گفتن آن در اینجا ضروری به نظر می رسد این است که منظور از حمل و نقل عمومی تنها شرکت واحد اتوبوسرانی است. چون تنها این شرکت است که می تواند در تار و پود شهر تهران نفوذ کند و پوشش کامل شهری را ایجاد نماید و اصولا باید مشکل حمل و نقل با اتوبوسرانی حل شود . سیستم مترو یا هر سیستم دیگری باید متناسب با فناوری روز ایجاد شود نه به عنوان حل مشکل ترافیک.

نویسنده: سیدامان ا... موسوی