میر عماد

میرعماد الحسنی سیفی قزوینی از مشهور ترین خوشنویسان تاریخ هنر ایران است که توانست پایه خط نستعلیق را چنان مستحکم نماید که تمام صاحب نظران خطوط اسلامی آن را عروس خطوط نامیدند

قلم او بیشترین تاثیر خود را در عرصه خط نستعلیق گذاشته است . زندگی او در تذکره ها و رسالات و متون مختلف آمده اما گوشه های پنهان زندگی او همواره ناشناخته مانده است .

● در لغت نامه دهخدا آمده است :

عماد قزوینی خطاط مشهور ( ۹۶۱-۱۰۲۴ ) نام او عمادالملک قزوینی حسنی بود و در خط نستعلیق دستی توانا داشت . خط میر برای حسن خط مثل بوده است و برخی خط او را برخط میرعلی هروی ترجیح میدادند .در سال ۱۰۲۴ ه.ق شاه عباس صفوی وی را متهم به پیروی از مذهب تسنن نمود و امر به قتل او شد وی در آخرین شب ماه رجب همان سال در راه حمام بقتل رسید . گویند میرزا ابوتراب خطاط اصفهانی شاگردش جنازه او را در دروازه طوقچی دفن نمود و چون میخواستند برای او مقبره ایی بسازد مانع شدند . فرزندان و یاران او را هم طرد کردند و همگی به هندو روم پناه بردند خاندان او همگی در خط سر آمد بودند .

بنا به گفته خانم آن ماری شیمل در کتاب خوشنویسی و فرهنگ اسلامی میرعماد در سن ۸ سالگی شروع به آموزش خط نمود .

ـ دکتر مهدی بیانی استاد دانشگاه در مورد تاریخ تولد و سالهای زندگی او میگوید :

از ترجمه مورخین و تذکره نویسان میآید که میر در سال ۱۰۲۷ در اصفهان بقتل رسید و بیشتر تذکره نویسان همین تاریخ را نقل کرده اند . اما مستقیم زاده تاریخ مرگ میر را بسال ۱۰۲۴ میداند. این قول بیشتر از جانب صاحب عالم آرای عباسی است که معاصر با میرعماد میباشد و بیشتر صحیح است . سن میر ۶۳ بود که به تاریخ ۹۶۱ هم میرسد .

میرعماد در قزوین متولد شد و دوران کودکی و نوجوانی خود را در قزوین گذراند و برای تکمیل هنر خود به تبریز سفر کرد . در مورد سالیان اولیه زندگی او و آغاز یادگیری اش در قزوین سخنان زیادی به میان است اما هیچ کدام قطعی نیست .

در تذکره خط و خطاطان آمده است :

ـ در ابتدادر شهر قزوین شاگرد عیسی رنگ کار بود و بعد در سلک شاگردان مالک دیلمی در آمد . بعدها شهرت ملا محمد حسین تبریزی را شنید و به تبریز سفر کرد و شب و روز به مشق خط پرداخت .

در کتاب مرقع گلشن نوشته مهدی بیانی آمده است : میرعماد نزد دو تن از استادان خط تعلیم گرفت و پس از اندک زمانی دو استاد تعلیم میررا نزد خود لازم ندانستند .

دو استاد اصلی میر مالک دیلمی و محمد حسین تبریزی است و عیسی رنگ کار و حتی بابا شاه اصفهانی هم نمی توانند جزو استادان او باشند . زیرا عیسی خوشنویس از رکابداران شاه طهماسب اول صفوی بود و بعید است که پس از ۵۴ سال سلطنت شاه وی حیات داشته باشد خصوصا که صاحب گلستان هنر نقل میکند که او در آخر عمر متولی امامزاده ایی در گناباد شد و در سال ۹۸۴ در گذشت . همچنین بابا شاه بسال ۹۹۶ در اصفهان فوت کرد و میر ۱۲ سال بعد از او به اصفهان رسید .

بیشتر تذکره نویسان عقیده دارند که میر از روی خط باباشاه و میرعلی مشق میکرد که این مورد صحیح است .

دکتر بیانی در کتاب سیر احوال و آثار خوشنویسان میگوید :

ـ مالک دیلمی بسال ۹۶۶ در گذشت و میر در آن زمان کودکی ۵ ساله بود . اما در استادی محمد حسین تبریزی شکی نیست . گویند میرعماد برای تعلیم خط نزد او رفت تا روزی پس از ممارست و مشق خط های بیشمار قطعه ایی نوشت و به نزد استاد برد . محمد حسین چون آن را دید به میر گفت اگر چنین توانی بنویس و گرنه قلم فرو گذار و چون میر به استاد گفت خود نوشتن او خط و میر را بوسید و گفت که تو از امروز از استادانی . این سخن به منزله جواز و تصدیق حسن خط میر عماد است .

میرعماد پس از طی مقدمات خط در قزوین برای تکمیل آن عازم بلاد دیگر شد تا عاقبت به در بار صفوی راه یافت .

به قول صاحب گلستان هنر میر ابتدا برای زیارت خانه خدا به مکه سفر کرد و صاحب تذکره خط گوید محمد هلال بن نجم الدین از بزرگان شام به نیت فراگیری مقدمات نستعلیق در این سفر همراه او بود . در مراجعه به ایران در سلک هنرمندان کتابخانه فرهاد خان قرامانلو که از بدو سلطنت شاه عباس اول مصدر مشاغل لشکری و کشوری بودند قرار گرفت و چند سال در تمام مدت حکومت فرهاد خان در سمنان و دامغان و طبرستان و بسطام و خراسان همراه و ملازم او بود تا بسال ۱۰۰۷ ه.ق فرهاد خان بدست الله وردی خان از سرداران شاه عباس بقتل رسید و همان زمان میر از خراسان به قزوین بازگشت و بقول کلمان به گیلان رفت و دوباره به قزوین بازگشت و مقیم شد این دوران مصادف با سلطنت شاه عباس است که اصفهان بصورت یکی از زیباترین شهرهای ایران در آمده بود . مرکزیت هنری این شهر باعث شد تا میرعماد در سال ۱۰۰۸ ه.ق برای خدمت به شاه عباس راهی اصفهان شود . به محض رسیدن او به شهر عریضه ایی نوشت که در مرقع گلشن به بیان کامل متن نامه پرداخته شده است .

شاه پس از استحضار از مضمون نامه و اطلاع از هنر میر او را به دربار فرا خواند و مورد لطف و عنایت خود قرار داد میرعماد به شکرانه این مرحمت شاهانه قطعات خط با اشعاری در مدح شاه نوشت و تقدیم نمود .

میرعماد پس از اقامت در دربار شاه به لطف و عنایتی که در حق او میشد مفتخر گردید و با اخلاق کریمه خود مورد ستایش شاه و نور چشم او گردید . این مورد باعث حسادت و فتنه و عداوت شد تا جایی که میر بخاطر نامردی ها با سرودن اشعاری گله مندی های خود را ابراز داشت . این فتنه ها باعث کم رنگ شدن محبت شاه نسبت به میر گردید و در عوض علیرضا عباسی مورد تفقد شاهانه قرار گرفت محبوبیت علیرضا عباسی نزد شاه به حدی شد تا جایی که شاه شمعدان بدست بالای سر او ایستاده تا وی مشق خط نماید . این عمل شاه باعث دلگیر ی میرگردید پس خطاب به شاه شعری بخط خود نوشت و فرستاد . این کدورت به حدی بالا گرفت که زبان میر نسبت به شاه نیش دار تر و کینه توزانه تر شد . کینه حسودان بجایی رسید که اشعار میرعماد را که در نکوهش شاه سروده و نوشته بود را به سمع و نظر شاه عباس برسانند . شاه از کرده میر ناراحت شد و برای صحت ادعای دیگران ۷۰ تومان فرستاد و در خواست کتابت شاهنامه را بنمود . پس از یک سال شاه پیکی فرستاد و در خواست کتاب را نمود میرعماد ۷۰ بیت را که نوشته بود ارسال نمود و و در جواب پیغام شاه میگوید :

بگویید وجه سر کارزیاده براین کفایت نکرد و مقدار پول به اندازه ابیات نگارش شده است . شاه از این عمل برآشفت و ابیات را پس فرستاد . میر کلیه ابیات را با قیچی برید و هربیت را به مبلغ یک تومان به شاگردان خود فروخت و پول شاه را پس فرستاد . این عمل میرعماد باعث نفرت شاه از میرعماد گردید . از دیگر دلایل نفرت شاه از میر مذهب تسنن او ست .

در کتاب احوال و آثار خوشنویسان آمده است :

ـ چون میرعماد به تسنن مشهور بود و شاه نسبت به تشیع تعصب داشت این مورد باعث مزید علت شد که در نهایت منجر به قتل میرعماد گردید . گویند شاه فریاد کشید و گفت : ( کسی نیست مرا از دست این مرد خلاص کند ) یا ( کسی نیست مرا از دست این سنی نجات دهد ) یا ( کسی نیست این مغرور را بکشد ) یا ( ما یک تن قزوینی ندیدیم که یک ذرع دم داشته باشد ) . مقصود بیک مسگر قزوینی رئیس قبیله شاهسون قزوین بقول صاحب آرای عباسی در آخرین شب ماه رجب ۱۰۲۴ که میرعماد از راه حمام بنا به دعوت مقصود بیک بخانه او می آمد جمعی از اوباش و ارازل را وا داشت که در تاریک شب او را به قتل برسانند .

در تذکره خط و خطاطان میرزا حبیب اصفهانی آمده است که مقصود بیک از دوستان میر بود که به تحریک شاه این کار را انجام داده است . برخی هم بر این عقیده بودند که خشم شاه در ادای این جملات مرگ میر نبوده است زیرا وقتی شاه از قتل میر خبر دار شد بسیار ناراحت شد و دستور قصاص قاتل را صادر کرد . اما علی قلی خان واله عقیده دارد که قتل میر به اشاره و فرمان شاه بود . جسد مثله شده میر به مدت چند روز روی زمین بود و کسی جرات خاکسپاری را نداشت تا اینکه مری او میرزا ابوتراب وی را در مسج مقصود بیک واقع در دروازه طوقچی اصفهان بخاک سپردند در این زمان به دستور شاه بر جسد او احترام گذاشته و گروهی از شاگردان و امرا و شاهزادگان در آن مراسم شرکت داشتند .

مدتی بعد خبر قتل میر به سراسر ایران و بلاد اطراف رسید و بویژه در هند و عثمانی که شیفته خط میر بودند مراسم سوگواری بپاشد . جهانگیر شاه هند از روی تاسف اعلام نمود اگر میر را به من داده بودند هم وزن او طلا میدادم . ابوتراب در وصف استاد خود شعری سرود و سنگ قبری با خط خود برای مزار میر تهیه کرد اما موفق به نصب آن نشد تا عاقبت آن را بر قبر خود قرار دادند . پس از مرگ میر خاندان و شاگردان میرعماد از ترس شاه مخفی و یا به عثمانی و هند هجرت کردند و در آنجا مورد لطف شاهان قرار گرفتند و در اشاعه خط نستعلیق ایرانی در خارج مرزهای ایران سهم بسزایی داشتند .

نام و لقب میرعماد :

ـ میرعماد از سادات سیفی حسنی وبا کنیه قزوینی است و چون پیرو مسلک عمادالملک بود این لقب را به خود گرفت . دکتر بیانی به این نظریه با دیده تردید مینگرد و میگوید :

عموم تذکره نویسان او را بنام میرعماد میخوانند و واضح است که در زمان حیات هم به این نام معروف بود .

مستقیم زاده در تذکره تحفه الخطاطین اسم او را محمد و پدرش را حسین مینامد .

عبدالمحمد خان و کلمان هوار و مستقیم زاده بیان میکنند :

ـ میرعماد به دلیل لقب حامی خود عمادالملک از بزرگان صفوی لقب عماد را برخود نهاد. دکتر بیانی میافزاید که لقب عماد الملک مربوط به شخص میرعماد است . زیرا ۹ فقره از آثارش با نام عمادالملک رقم خورده است .

در یک نسخه از تکلمه النفخات عبدالغفور لاری میر عماد در حواشی آن نسب خود را چنین بیان کرده است : ( عماد بن ابراهیم الحسنی )

نسبت سیادت میر را همه تذکره نویسان حسنی دانسته که از خاندان سیفی قزوین بوده است و در دستگاه دولتی صفوی مصدر کتابداری ومستفی و دارای پایه بلند بوده اند . نام میرعماد جلالدین محمد خوش نویس و پدر ش میرشریف از بنی اعمام قاضی جهان سیفی قزوینی وزیر شاه طهماسب صفوی و حسن علی سیفی جد میر را نام برده اند .

در مورد سیادت حسنی ا حسینی میرعماد شک هست . غلام محمد هفت قلمی و کلمان هوار و عبدالمحمد خان او را حسینی میدانند . اما به احتمال زیاد حسنی است . و گاهی حسینی یا حسنی رقم میزده است . اما در یک قطعه بنا به گفته دکتر بیانی نوشته شده ( مشقه عماد ثانی حسینی ) و شک بر طرف گردید یعنی قریب نیم قرن بعد از میرعماد شخصی بنام میرعماد الحسنی یا حسینی میزیسته است این مطلب از کتاب سرمایه ایمان تصنیف عبدالرزاق لا هیجی آمده که عبارت ( تمت الرساله سرمایه ایمان بعون الملک المثال بتاریخ روز دوشنبه ۱۹ شره جمادی الاول سنه احدی و سبعین و الف . کتبه العبد عمادالحسینی ) است .

▪ القاب میرعماد الحسنی :

ـ عماد – میرعماد – میر عماد حسنی – میرعماد الحسنی – میرعماد حسنی قزوینی – عمادالملک قزوینی – عمادالملک حسنی – عمادالملک حسنی قزوینی – عمادالحسنی قزوینی .

▪ مذهب میرعماد:

ـ یکی از دلایل قتل میرعماد شایعه سنی بودن اوست . بنا به قول اکثر تذکره نویسان و تاریخ نگاران مذهب او سنی است اما هیچ گونه مدرک یا سندی برا ی این ادعا وجود ندارد و بعکس هرجا نام آل نبی آمده است از آن ها به نیکی یاد کرده است و در هیچ جا شعر یا متنی در وصف خلفا دیده نشده و در ارتباط با امام علی ( ع ) مناجات نامه و یا دعای نادعلی بارها نگارش شده است . در یک قطعه خود نوشته : علی الله فی کل الامور توکلی و بالحسنی اصحاب العبا توسلی .

▪ ویژگی اخلاقی میرعماد :

ـ او مردی آزاده و بزرگ منش بود و هنر را برای هنر دوست میداشت و برای رسیدن به حد والای هنر خود و دیگران را فراموش میکرد تا جایی که گویند مدت ۳ سال سر خود را اصلاح نکرد . ارتباط او با شاگردانش در حد مرید و مرادی بود و بای او قائل به کرامات بودند . نصر آبادی از قول ابوتراب شاگرد میعماد گفته است:

روزی در قهوه خانه نشسته بودم میرعماد با رشیدا خواهر زاده اش گذر کرد بخاطرم رسید اگر میر صفای باطن داشته باشد به قهوه خانه می آید . با اینکه چند قدم بیشتر نرفته بود برگشت قهوه خورد و گفت از این چیزها در خانه ما هم یافت میشود . ابوتراب تنبیه شد روز دیگر به خانه میر رفت و در بالاخانه او منزل یافت . بنا به اشعار میر برای شاه نشان میدهد که او تا حدود زیادی مغرور و طبع حساسی داشته است.

▪ فرزندان و نزدیکان میرعماد :

میرعماد پسری بنام ابراهیم و دختری بنام گوهر شاد داشت که از بیم شاه به عثمانی و یا هند هجرت کردند . پس از قتل میر جهانگیر شاه برخی از بستگان میر را مانند عبدالرشید دیلمی را پناه داد.

▪ ویژگی خط میرعماد :

بنا به رای کارشناسان خط ایرانی در عالم نستعلیق از ابتدا تا کنون کمتر خطاطی یافت شده که خطش به استواری و قدرت و شیوایی قلم میر باشد . میر عماد زیبایی خط نستعلیق را به اعجاز رسانیده است .

بنا به گفته دکتر بیانی میر در لطف قلم و قدرت کتابت ید بیضا نمود و خط او بدون اصلاح استوار و خوش اندام است خفی را نمکین و جلی را استوار و شیرین مینوشت. زیبایی خط او عالم گیر شد و شعرا در وصف او شعر میسرودند از جمله میر عبدالغنی تفرشی از شعرای معاصر میرعماد در یک رباعی گفته است :

تا کلک تو در نوشتن اعجاز نماست بر معنی اگر لفظ کند ناز رواست

آوازه شهرت میر در زمان حیات و ممات عالم گیر شد و در بلاد هند و عثمانی آثار او را به بهای زر خرید و فروش میکردند و شاهان به داشتن آثار او مباهات داشتند .

از لحاظ اسلوب خط میر تابع شیوه میرعلی هروی بود که بعد از عزیمت به اصفهان به شیوه بابا شاه مشق نمود . عمده قطعات او در قالب چلیپا است که نحوه ترکیب بندی خطوط میر سرمشق تمام چلیپا نویسان است . او این فرن نوشتاری را به اوج رساند و شیوه سیاه مشق های او بعدها الگویی برا ی استادان قرون بعدی مانند میرزا غلامرضا در قرن ۱۳ ه.ق گردید .

▪ استادان میرعماد :

در شناسایی اولین استاد میر هیچ اطلاعی در دست نیست . اما از آنجا که او از خانواده صاحب دیوان بوه است در میان افراد خانواده اش به او خط را آموزش داده اند . از استادانی که به او منسوب کرده اند یکی عیسی بیک رنگ کار است . که این انتساب رد شد زیرا او در سال ۹۸۱ ه.ق فوت کرده است . دومین استاد امیر مالک دیلمی است که در انتساب او هم شک نیست . ملا محمد حسین تبریزی دومین استاد میر عماد است .

▪ شاگردان میرعماد :

میرعماد پس از ورود به اصفهان معروف شد و شهرت او باعث شد تا شاگردان بسیاری به او رو آورند . این افراد از طبقات مختلفی بودند و در میان آنان شاهزادگان و درباریان بچشم میخوردند . او مدت ۱۶ سال اقامت در اصفهان شاگردان بسیاری را تربیت کرد از جمله : نورالدین محمد لاهیجی – میرمحمد مقیم تبریزی – عبدالرشید دیلمی – میر ابراهیم عماد – ابوتراب اصفهانی – عبدالجبار اصفهانی – محمد صالح خاتون آبادی – درویش عبدی بخارایی – میرزا تقی مستوفی الممالک – گوهر شاد دختر میرعماد – حاجی جمال بن ملک محمد شیرازی ( جمالا ) – شمسا شیرازی – عبدالرزاق قزوینی – فیض امیر فیضا ( فخرالزمان ) – محراب بیگ – میر محمد علی شوهر گوهر شاد – میر ساوجی – نورای اصفهانی – میر یحیی اصفهانی .

▪ تابعین شیوه میرعماد :

جعفر حسینی سبزواری – حافظ خورشید – شکرالله نامه نگار – میر عبدالرحمن آخوند زاده – عبدالوهاب شیرازی – ملا علی بقا – علی قوسی – هدایت الله لاهوری .

▪ آثار میرعماد درموزه های ایران و جهان :

ـ مناجات نامه حضرت علی ( ع )

ـ تکلمه النفحات

ـ تحفه الاحرار

ـ گلشن راز شبستری

ـ دیوان حافظ

ـ گلستان سعدی و….

ـ تحفه الاحرار جامی- قلم کتابت عالی – رقم میرعماد – سنه ۱۰۱۶ –کتابخانه کاخ گلستان

ـ گلشن راز شبستری- کتابت خفی عالی – رقم میرعماد- کاخ گلستان .

ـ دیوان حافظ – کتابت عالی – رقم میرعماد – کاخ گلستان .

ـ گلستان سعدی – کتابت ممتاز – رقم میرعماد – کاخ گلستان .

ـ تکلمهالنفحات عبدالغفور لاری – کتابت خفی و عالی – رقم میرعماد –سنه ۹۹۲ ه.ق – کاخ گلستان .

ـ بوستان سعدی – کتابت خفی و ممتاز – رقم میرعماد – کتابخانه مجلس

ـ بوستان سعدی سنه ۱۰۱۲ در مجموعه دولتی افغانستان

ـ مثنوی گوی و چوگان رقم میرعماد در همان مجموعه

ـ تحفه الملوک رقم میرعماد سنه ۱۰۱۹ در کتابخانه سرکاری رامپور هند

ـ الاسما الحسنی رقم میرعماد در همان کتابخانه

ـ سبحه الابرار جامی رقم میرعماد سنه ۹۷۲ در همان کتابخانه

ـ رساله نصایح رقم میرعماد سنه ۱۰۰۵ ه.ق

ـ مناجات خواجه عبدالله انصاری رقم میرعماد در همان کتابخانه

ـ زینه الملوک رقم میرعماد در همان کتابخانه

ـ پند نامه جامی بفرزند خود رقم میرعماد در کتابخانه ملک

ـ مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری رقم میرعماد مجموعه دکتر عبدالله فروهر

ـ هفت بند حسن کاشانی رقم میرعماد مجموعه جعفری ادیب اصفهانی

ـ رباعیات خیام رقم میرعماد مجموعه عالی تورک گلدی سفیر ترکیه

ـ مناجات حضرت علی ( ع ) در کتابخانه دانشگاه استانبول

ـ مرقع میرعماد سنه ۱۰۱۸ و ۱۰۱۲ در کاخ گلستان

ـ مرقع میرعماد در کتابخانه ملی پاریس

ـ مرقع میرعماد سنه ۱۰۱۳ کتابخانه دانشگاه استانبول

ـ مرقع میرعماد سنه ۱۰۰۳ و ۱۰۲۴ در همان کتابخانه

ـ در کتابخانه کاخ گلستان – کتابخانه ملی – کتابخانه ملک – کتابخانه مجلس – کتابخانه آستان قدس – موزه کابل – موزه دهلی – دانشگاه استانبول – کتابخانه لنین گراد – کتابخانه پاریس .

کتیبه ایی با رقم میرعماد در تکیه میر فندرسکی در اصفهان که در اتاقی مجاور آرامگاه او موجود است . بقلم ۲ دانگ و غزل معروف حافظ است :

روضه خلد برین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است

sciency.blogfa.com