مرهم نمی نهی به جراحت, نمک مپاش

شاید به دفعات برای ما پیش آمده است که دانسته یا نادانسته با اشتباهی کوچک باعث ناراحتی اطرافیان و دوستان و آشنایان شده ایم و گاهی با کلام, نوشتار یا نیم نگاهی مغرضانه, همراه با عصبانیت دیگران را به خاطر اشتباهی کوچک مورد سرزنش قرار می دهیم این یکی از ویژگی های اخلاقی است که متاسفانه در جامعه ما به صورت عرف و امری عادی و معمولی درآمده است

شاید به دفعات برای ما پیش آمده است که دانسته یا نادانسته با اشتباهی کوچک باعث ناراحتی اطرافیان و دوستان و آشنایان شده‌ایم و گاهی با کلام، نوشتار یا نیم‌نگاهی مغرضانه، همراه با عصبانیت دیگران را به خاطر اشتباهی کوچک مورد سرزنش قرار می‌دهیم. این یکی از ویژگی‌های اخلاقی است که متاسفانه در جامعه ما به صورت عرف و امری عادی و معمولی درآمده است.

از بوق‌زدن‌های پیاپی در ترافیک گرفته تا سرتکان دادن‌ها و استفاده از عباراتی مانند عجب آدم بی‌فرهنگی یا مرد گنده خجالت نمی‌کشه و... همه این عادات، ریشه در آن دارد که ما اشتباه و خطا را فقط در کلام و رفتار دیگران می‌بینیم و در این گونه موارد خود را بهترین قاضی و البته در مواردی مجری عدالت! تلقی می‌کنیم. عیب‌جویی و سرزنش بدون دلیل و البته بدون درنظر گرفتن شرایط مکانی و زمانی، امری ناپسند است که ما را از اصلاح خود دور می‌کند. پذیرفتن عیب و اشتباه امری است که برای فراگیر شدن و جاری شدن آن در جامعه باید نقد و نقدپذیری را جایگزین عیب‌جویی و سرزنش کردن دیگران کنیم. شکی نیست که این تغییر مانند سایر اصلاحات در عرصه روابط اجتماعی از فرد شروع و در جامعه گسترش پیدا می‌کند.

● عیب‌جویی، آفت روابط اجتماعی

مریم انوشه، کارشناس ارشد روان‌شناسی در گفت‌وگو با «جام‌جم» با بیان این‌که برقراری ارتباط با دیگران یک مهارت است و عیب‌جویی را می‌توان «آفت» آن تلقی کرد، می‌گوید: «بعضی از افراد، کوچک‌ترین اشتباه دیگران را به خاطر می‌سپارند و سالیان سال از آنها کینه به دل می‌گیرند؛ در عوض بزرگ‌ترین خوبی‌ها را بزودی فراموش می‌کنند.» او معتقد است این گروه از افراد فقط نقاط ضعف دیگران را در نظر گرفته می‌گیرند و بر این اساس، همیشه در مقام سرزنش دیگران برمی‌آیند که این رفتار به صورت تدریجی موجب بروز اثرات مخربی در ذهن آنها و کیفیت و کمیت روابطشان با دیگران می‌شود.

● روان‌شناسی افراد عیب‌جو

عیب‌جویی، سرزنش، گلایه و غرزدن، کلماتی آشنا برای ماست که هیچ انرژی مثبتی به ما نمی‌دهد و معنای مثبتی نیز در عرصه تربیت اجتماعی برای ما ندارد. از سوی دیگر این واژگان، عادت‌هایی ویرانگر در روابط اجتماعی و خانوادگی ایجاد می‌کند. انوشه با بیان این‌که برای مقابله با این عادت، باید اول علت را جستجو کرد، عنوان می‌کند: «روان‌شناسان برای عیب‌جویی چند فرضیه تعریف کرده‌اند. در فرضیه اول این عیب‌جویی‌ها می‌تواند ناشی از این باشد که آنچه برای خودمان بد است به دیگران نسبت دهیم. پررنگ کردن عیب دیگران وقتی با شدت بیشتری عیب‌جویی می‌کنیم، نشانگر آن است که احتمال این‌که آن ویژگی در خودمان باشد زیاد است. در فرضیه دوم کسانی عیب‌جویی می‌کنند که اعتماد به نفس کاذب دارند و به بیانی دیگر، باطن ضعیفشان را در پشت ظاهری محکم نگه می‌دارند؛ به گونه‌ای که کسی متوجه نشود آنها اعتماد به نفس پایینی دارند.» به اعتقاد انوشه فرضیه دوم در بین روان‌شناسان از اقبال بیشتری برخوردار است. وی همچنین تاکید می‌کند: «افراد عیب‌جو خودشیفته‌اند و اگر در روابط عمومی آنها دقت کنید متوجه می‌شوید آن طور که می‌گویند نیستند.»

● تحقیر یا تشویق؟

سارا نوروزی، دانشجوی دکترای علوم اجتماعی در این زمینه، عیب‌جویی را فرهنگی می‌داند که به طور اشتباه در بین مردم رایج شده است. وی با بیان این‌که عیب‌جویی در دیدگاه روانشناختی سلامت روان فرد را به خطر می‌اندازد، توضیح می‌دهد: «باید این معضل را ریشه‌کن کرد. اگر در جمعی نشسته‌ایم که درباره عیوب فردی صحبت می‌کنند باید موضوع بحث را عوض کنیم. مثلا بگوییم این فرد خوبی‌هایی هم دارد و بهتر است به آنها توجه کنیم.

وقتی از سوی فردی مورد انتقاد و اهانت قرار می‌گیرید، اعتماد به نفس داشته باشید و با چند لحظه سکوت، اوضاع را‌ آرام کنید و این پیام را به او بدهید که اگر تو انسان محترمی هستی

من نیز برای خود ارج و قربی دارم پس از آرام شدن از خود دفاع کنید

نوروزی اضافه می‌کند: «این درک را داشته باشیم که همه آدم‌ها ویژگی‌هایی دارند که ما آن را دوست نداریم و یا جزو فرهنگ ما نیست. لذا این، معیار درستی برای عیب‌جویی از دیگران محسوب نمی‌شود.»

وی تاکید می‌کند: «وقتی عیب‌جویی می‌کنیم به نوعی پرخاشگری کرده‌ایم. متاسفانه در فرهنگ ما عیب‌جویی و پرخاشگری در بسیاری از موارد یکسان پنداشته می‌شود. به طوری که رک‌گویی در هر شرایطی و در هر مکانی موجب می‌شود تا در دید مردم فرد پرخاشگر به عنوان شخصی با اعتماد به نفس بالا و دوستدار فرد خطاکار شناخته شود. در صورتی که اصلاح و انتقاد یک مقوله است و پرخاشگری و تحقیر مقوله‌ای دیگر.

● مقابله به مثل یا سعه‌صدر؟

نوروزی به افرادی که مورد اهانت عیب‌جویان قرار می‌گیرند توصیه می‌کند: «وقتی از سوی فرد عیب‌جو، مورد انتقاد یا اهانت قرار می‌گیرید، سعی کنید اعتماد به نفس خود را حفظ کنید. چند لحظه سکوت کنید تا بتوانید اوضاع را کنترل کنید و پیامتان این باشد که اگر تو انسان محترمی هستی من نیز برای خود ارج و قربی دارم. پس از آرام شدن فرد عیب‌جو و آماده‌سازی بستر لازم می‌توانید از خودتان دفاع کنید.»

وی در خصوص لزوم انتقاد درست و بجا تصریح می‌کند: «باید همواره توجه داشت انتقاد ما بی دلیل نباشد که به عبارتی وجه عیب‌جویی پیدا کند، چون در این صورت، نتیجه کار ما برعکس می‌شود.»

نوروزی برای روشن شدن این موضوع با بیان مثالی، می‌گوید: دخترخانم ۱۶ ساله‌ای به من مراجعه کرد و گفت مادرش همیشه از او ایراد می‌گیرد و در مقابل دیگران او را مورد تحقیر و سرزنش قرار می‌دهد. این دخترخانم برای جلب رضایت مادرش روزی تصمیم می‌گیرد، اتاقش را مرتب کند، ولی وقتی مادر وارد اتاق او می‌شود چون ایرادی پیدا نمی‌کند، از او اشکال دیگری می‌گیرد و این اتفاق باعث می‌شود که بعد از آن دیگر اتاقش را تمیز نکند.» این کارشناس به والدین توصیه می‌کند به جای عیب‌جویی از حمایت، تشویق، اعتماد و احترام استفاده کنند.

● عیب‌جویی یا انتقاد

تفاوت اصلی عیب‌جویی و انتقاد در این است که انتقاد مبنای منطقی یا علمی دارد و با آوردن دلیل و بیان استدلال ایراد می‌شود. ولی عیب‌جویی در جامعه ما بیشتر بر مبنای بهانه‌گیری است و با استرس‌های مختلف به اوج خود می‌رسد. به همین دلیل است که گفتار ما در حین ایراد گرفتن از دیگران چه به حق باشد و چه ناحق، معیار مناسبی برای تفکیک یک انتقاد سازنده و یک عیب‌جویی سطحی است. اینجاست که شیوه سخن گفتن اهمیت می‌یابد و تفاوت فردی که بدون غرض اشتباهی را گوشزد می‌کند با کسی که از روی عصبانیت، بر خطا و اشتباهی کوچک با فریاد کشیدن صحه می‌گذارد و به قول قدیمی‌ها از کوره درمی‌رود، تفاوت زیادی وجود دارد.

محمدعلی افخمی‌اردکانی، کارشناس ارشد علوم تربیتی، با تاکید بر نقش زبان و تاثیر آن در اصلاح فرد خطاکار می‌گوید: «از آنجا که مهم‌ترین ابزار انتقال مفاهیم و معلومات سخن گفتن است، هرچه کلام نیکوتر و ساده‌تر ادا شود تاثیر‌گذاری آن نیز بیشتر است.»

وی با تاکید بر نقش زبان در امر تربیت و اصلاح می‌گوید: «همان گونه که کلام رسا و زیبا تاثیرگذار است، کلام نارسا، رکیک و زننده نیز می‌تواند اثر مخربی بر امر تربیت بگذارد.»

● نوشم نمی‏دهی به دلم نیشتر مزن

بی‌گمان در جامعه ما که تحولات اجتماعی و اقتصادی به طور روزافزون بیشتر می‌شود و از سویی پیوستگی حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به یکدیگر و از سوی دیگر افزایش دغدغه‌های انسان امروزی و اسیر روزمرگی شدن فکر و ذهن ما را تسخیر کرده است، افزایش تنش در روابط اجتماعی نه تنها باعث رشد ناهنجاری در جامعه است، بلکه بازخورد آن به‌صورت افسردگی، پرخاشگری و بی‌حوصلگی در وجود ما رخنه می‌کند و فرافکنی آن به صورت یک ناهنجاری اجتماعی در سطح جامعه بروز می‌یابد. یکی از علت‌های اساسی رواج عیب‌جویی در جامعه جرات نداشتن در پذیرش خطا و اشتباه میان افراد جامعه و حواله دادن آن به دیگران و مقصر دانستن آنان است که معمولا به علت ترس از پیامدهای ناگوار آن پدید می‌آید. گاهی ممکن است بسیاری از خطاها در واقع کوچک و بی‌اهمیت باشد، ولی وقتی دوستان و آشنایان از آن باخبر شوند، این خطا به گناهی نابخشودنی تبدیل می‌شود. بنابراین، وجود تحمل‌پذیری و سعه‌صدر در فضای جامعه در کنار دخالت نکردن در حریم خصوصی افراد و انتقاد کردن از روی دلسوزی و محبت در چارچوب یک نظام تربیتی مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارها، در کنار هم می‌تواند موجب شود تا پذیرش اشتباه و خطا در همه افراد ساده‌تر باشد و بتدریج فرهنگ نقد و انتقادپذیری جایگزین بهانه‌گیری، سرزنش و عیب‌جویی شود. آیا بهتر نیست به جای آن‌که جهان و جهانیان را باعث و بانی مشکلات خود بدانیم و خود را حلال مشکلات دیگران، کمی در درون خودمان تفحص کنیم و کمی هم به نداشته‌هایمان بیفزاییم؟

سیدعلیرضا بهشتی