برشی از شاعر اعتدالی

همان گونه كه دنیای ادبیات داستانی امروز جهان دارد نوعی رئالیسم نوبنیاد را تجربه می كند كه البته هنوز در سرزمین ما جز معدودی در این مهم درنگ نكرده اند و هنوز دستخوش به آوانگاردیسم چند دهه قبل و البته مستعمل غرب هستند, شعر ما نیز می تواند خود را پوپولاریزه كنند و یا شرایطی پدید آورند كه بین فرهنگ استاتیك ایشان و مخاطب, حد تعادلی كه نه سیخ بسوزه نه كباب ایجاد شود

● گفت‌وگو با علی‌رضا پنجه‌ای، شاعر

علی‌رضاپنجه‌ای استاد مصاحبه است؛ این را پس از پاسخ به دومین سؤال درمی‌یابیم. در این گپ‌و‌گفت ادبی، اگر چه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده تفاوت سلیقه بی‌داد می‌كند، اما حاضر جوابی پنجه‌ای در جایگاه خود قابل توجه است. «عشق اول» پنجمین مجموعه شعر اوست كه بنا به اظهارات ناشر- در بلبشوی بازار چاپ و نشر- خوب فروش رفته و حالا بهانه و محرك این گفت‌و‌شنود شده‌است.

«عشق اول» پنجمین مجموعه شعر شما است كه انگار كاركردهای شعری سیزده سال گذشته را در آن گزیده‌اید. در این سال‌ها چرا كتابی از شعرهای شما چاپ نشد؟

از قسمت دوم پرسشتان می‌آغازم! به دلیل این كه وضع توزیع كتاب خیلی بد است، به خاطر ممیزی چند شعر از مجموعه‌ام و به خاطر آن كه دنبال ناشر واقعی بودم- نه آن‌ها كه مؤسسات انجام خدمات چاپ هستند كه یعنی پول از شما چاپ از ما- در این ۱۳ سال با سه ناشر تا مرز امضای قرارداد پیش رفتیم اما بهانه‌ای، چیزی تصمیم‌گیری را برایم مشكل كرده‌بود. آخر ۱۳ سال جان بكنی. بعد پول هم بابتش بدهی، كتاب فروش كتابت را در ویترین نگذارد كه هیچ حتی به صورت امانی یك جلدش را قبول نكند، سرخورده نمی‌شوی!؟ تازه چند روزنامه‌ی معتبر فرهنگی كه قبلاً در سال‌های ماضی با تو مصاحبه هم داشتند اصلاً بزنند زیر این كه كتاب شعرت برای معرفی به دستشان رسیده است. بعد كتاب درنیامده چند نفر عزم جزم كنند كه تو پوزه‌ات بزنند و … مگر آدم مریض است؟ عده‌ای دیگر هم كه دوستت و از دوستدارانت هستند بابت یك كیلو تخمه ۶-۵ هزار تومان می‌دهند اما از تو انتظار دارند كه كتاب‌های خودت را بخری و به آن‌ها هدیه دهی و این انتظار البته از سوی دوستان نزدیك كه طبیعی است از سوی آشنایان هم چنین انتظاری معمول شده است. در حالی كه اگر هر دوست و آشنایی ۵ تا ۱۰ جلد كتابت را بخرد و به سایرین به مناسبت عید، دید و بازدید، تولد و … هدیه كند فكر می‌كنم لااقل نیمی از بی‌عرضه‌گی وزارت ارشاد در تهیه‌ی یك مركز توزیع قوی در عرض این ۲۷ سال حل می‌شود. از سوی دیگر «عشق اول» ششمین كتاب من بوده یعنی من یك كتاب هم به عنوان گزینه شعر گیلان داشتم كه البته اسم اصلی‌اش برشی از شعر گیلان بوده كه شرح حال ۵۴ شاعر نوپرداز گیلانی در آن آمده است و نمونه شعرهای دهه‌ی شصت آن‌ها، كه فكر می‌كنم از محتویات آن علاقه‌مندان به شعر و خود شما آگاه باشید. برای آدمی مثل من هم تن دادن به یك سری گزیرهای ناگزیر مؤسسات ارایه‌ی خدمات چاپ و نشر چندان مطلوب نمی‌توانست باشد، لابد حق می‌دهید. از سوی دیگر بیش از ۹۰ درصد این شعرها پیش‌تر در نشریاتی با ۳۵۰ برابر تیراژ این كتاب چاپ شده‌بود. می‌خواهم بگویم ما دو دهه است در بحران فرهنگی ادبیات خاصه شعری و كتاب‌خوانی به سر می‌بریم. در این جور مواقع بهتر است شاعرانی چون من هر ده سال به ده سال كارهای چاپ شده‌‌شان در نشریات را تدوین و در هیأت كتاب ارایه دهند. یعنی مقرون به صرفه‌تر است و صد البته آبرومندانه‌تر! در ضمن باید عرض كنم بسیاری از مفاد پاسخ من به پرسش اول شما درباره‌ی من صدقه نمی‌كرد. یعنی خوشبختانه بعد از ۵/۲ ماه تمام تیراژ كتاب عشق اول وفق پیش‌بینی ناشر به پایان رسیده و ناشر تنها صد جلد از آن را برای نمایشگاه كتاب گذاشته است. من همه‌ی شعرهای سزاوار تدوین را در اختیار ناشر گذاشتم تا او به سلیقه‌ی خودش كتاب اول را مدون كند.

او از هر سالی چند نمونه شعر در این مجموعه گردهم آورد تا خواننده گزیده‌ای از ۱۳ سال تجربیات پنجه‌ای را در یك كتاب ۱۰۹ صفحه‌ای داشته باشد؛ البته شاید اگر شما بودید و با خود من كه حضور حرفه‌ای در عرضه و تقاضای كتاب نداریم (یعنی بخش بازرگانی آن) كتاب اول را طوری در می‌آوردیم كه با ذایقه‌ی حرفه‌ای‌های شعر بیش‌تر جور درمی‌آمد تا مخاطبان عام‌تر شعر؛ علی‌ایحال شاید نتیجه الان ورشكستگی ناشر بود و كار به چاپ كتاب دوم از مجموعه ۱۳ سال شعرهای پنجه‌ای كشانیده نمی‌شد.

فكر نمی‌كنید كه خواننده‌ی شعر امروز‌، لزوماً باید به برخی مؤلفه‌های حرفه‌ای تجهیز شده و پل ارتباطی مدنظر شما را در زمینه‌هایی جدای از متن‌های شعری پشت سر بگذارد؟

شما فكر می‌كنید خوانندگان مدنظرتان – باویژگی‌هایی كه برشمردید- چند نفر هستند؟ كه بعضاً تیراژ آثار هم‌اندیشان چنین تفكری از ۵۰ نسخه هم فراتر نمی‌رود.

من نمی‌دانم این تخم لق را چه كسی به دهان معدودی نو آمده در عرصه‌ی شعر گذاشته كه شعر در عرض ۱۳ سال كهنه می‌شود. نه خیر این طورها هم نیست كه برخی گفته‌اند، اگر ذایقه‌ای استاتیك امروز شما مخاطب شعر سال ۶۹ من نیست لااقل ذایقه‌ی آگاهی تاریخی شعر شما كه می‌تواند با این قسمت از شعر من كنار بیابد. یعنی درست است كه شعر سال ۶۹ من الان در قالب كتاب تدوین شده اما در زمان خودش در نشریات سراسری و البته مطرح و وزین و تأثیرگذار چاپ شده، لااقل پنجه‌ای سال ۶۹ را با هم طرازهایش كه حداقل ۲۰ سال از روند استاتیك و زیبایی و زیبایی‌شناسی شعری عقب بودند می‌توانید مقایسه كنید، مشكل جوانان شاعر این است كه از هر كتاب شعر انتظار دارند كه به عنوان منبع الهام آن‌ها عمل كند و ظرایف‌ فزاینده‌ی زبانی و استتیك آن را در لایه‌های آن به مداقه نشینند در حالی كه شعری ماننده «كنسرو ابر» كه شما امروز در این مجموعه می‌خوانید در زمان خودش كلی داد مترجعان شعری ولایت را درآورده و درباره‌اش دسته از دوستان پیشنهاد می‌كنم كه این طوری با مجموعه‌ای برخورد نداشته باشند كه در عرصه‌ی نقد باید مجموعه‌ای این چنینی را فصل‌بندی كرد با این توجه كه شما باید جایی هم برای آگاهی‌تان از مجموعه‌ی در راه «پیامبر كوچك» كه چه بسا به دغدغه‌های شما بیشترینه‌ی پاسخ را خواهد داشت باقی بگذارید مجموعه‌هایی مانند عشق اول و نوع تدوین آن از سوی ناشر محترم نقش پلی را بازی می‌‌كنند كه باید مخاطبان خرد و كلان را از خود گذر دهند و شما در این میان به جستجوی طناب بر روی این پل هستند كه تنها دغدغه‌های هنرمندانه‌ای صنف طناب‌باز حرفه‌ای را پاسخ گوید. شاید و چه بسا یقیناً دغدغه‌ی ناشر انتشار كتابی بوده كه هر فصلی از آن می‌تواند با یك تقسیم‌بندی سلیقه‌ای از سوی شما و هر خواننده‌ی دیگری به تعداد خوانندگان شعر بیافزاید و شعرهای آوانگارد آن هم از نوع شعر پیشرو بوده و نه فراتر از پیشرو یا اولتراآوانگاردیسم. در ضمن باید بیافزایم اگر مجموعه شعر یك شاعر را مجموعه‌ی جواهرات او بیانگاریم یقیناً می‌دانید كه سنجش عیار طلا با عیار برلیانت، یاقوت، و … متفاوت است؛ به دیگر سخن هر شعری برای خود سنجش خاص خود را می‌طلبد، به عنوان نمونه شعری كه بیشترینه‌ی عناصر بهره برده شده در آن در حوزه‌ی تخیل است را نمی‌توان با شعری زبان محور سنجید یا یك شعر سوررئالیستی را با یك شعر سمبلیك.

مجموعه‌های دیگری از شما در دست انتشار است كه از دغدغه‌هایی متفاوت در این آثار خبر داده می‌شود از كیفیت این تفاوت بگویید.

در مجموعه‌ی «پیامبر كوچك» و «شب هیچ وقت نمی‌خوابد» شعرهای زبان محور و همان «شعر توگراف»ها (شعر نگاره‌ای) كه درباره‌اش منشوری در هنر و اندیشه‌ی زنده یاد محمدتقی صالح‌پور نوشته بودم، بیشتر خواهید خواند، هر چند ناشر محترم سهمی هم برای ذایقه‌های گونه‌گون مانند مجموعه‌ی عشق اول قایل شده است. بنده در انتخاب شعرهای هر سه مجموعه فقط با ناشر نقش مشاوره داشته‌ام. چون دنیای بازرگانی تجربه و تخصص خود را می‌طلبد و چه بسا اگر اهل قلم، آفرینه‌هایشان را بدون دخالت در تدوین در اختیار ایشان بگذارند و فقط نقش مشاوره‌ای برای خود قایل شوند نتیجه‌ی حاصله مطلوب‌تر خواهد بود. البته به شرط آن كه ناشر هم از كارشناسان وارد به كار برخوردار باشد یا لااقل خود اهل بخیه باشد.

بهنام ناصری

---