سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق در كسب و كار

سرمایه گذاران مذهبی طی سالهای متمادی به ارایه چــــــارچوبهایی اخلاقی برای سرمایه گذاری و فعالیت در عرصه كسب و كار پرداخته اند به طور ویژه و به شیوه كلاسیك و رسمی, از سال ۱۹۲۶ در ایالات متحده امریكا و از سال ۱۹۴۸ در بریتانیا به این موضوع توجه شده است

در چند دهه اخیر سرمایه گذاری مبتنی براصول اخلاقی به عنوان یكی از مهمترین موضوعها در عرصه كسب و كار مطرح شده است. ریشه های این گرایش در جامعه و همچنین در میان سرمایه گذاران بسیار متفاوت است. مذهب، مسایل سیاسی و محیط زیست به عنوان مهمترین ریشه های این گرایش به شمار می آیند. هم اكنون، بیش از پنجاه موسسه فعال در زمینه سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق وجود دارد كه اصول آن را تشریح می كنند، به راهنمایی و مشاوره با افراد در زمینه سرمایه گذاری در موسسات و شركتها می پردازند و از طرف دیگر، اقداماتی نظارتی را انجام می دهند. سرمایه گذاری اخلاقی بیش از آنكه یك علم باشد، یك هنر است و متكی بر خودآگاهی و تلقی فرد از اخلاق و به ویژه اصول ثابت و قابل فهم آن برای همگان است.

باتوجه به ویژگیهای جالب توجه رویكرد سرمایه گذاری اخلاقی، متاسفانه تاكنون در كشورمان ادبیات مشخصی در این زمینه شكل نگرفته است.

باتوجه به افزایش مشاركت مردم در امور مختلف كسب و كار، ارایه الگویی برای تبیین اصول اخلاقی و ارزیابی براساس آن بسیار ضروری است. در این زمینه می توان به منابعی همچون: متون مذهبی، عرف و اصول علمی و فنی و استانداردهای مربوطه استناد كرد. به نظر می رسد كه دین اسلام باانبوه توصیه های عملی در زمینه رعایت اصول اخلاقی در بین دیگر ادیان از جایگاه ممتازی برخوردار است و از این نظر، مسلمانان دارای پشتوانه ای قوی هستند و این موضوع حتی در برگیرنده بسیاری از توصیه ها و الزاماتی است كه تحت عنوان سرمایه گذاری اجتماعی مطرح شده است.

دلزدگی بشریت از دیدگاههای مطلق فناورانه به موضوعهای مختلف زندگی و ضرورت تلطیف زندگی در جوامع پیشرفته كنونی از عوامل گرایش با سرمایه گذاری اخلاقی به شمار می رود. می توان لجام گسیختگی و مخاطرات بالقوه و بالفعل موجود در جوامع صنعتی و آن دسته از جوامع سنتی كه دچار تغییر هویت شده اند را عامل ایجاد این گرایش به شمار آورد سمت و سوی فعالان مذهبی در تحریم نوشابه های الكلی، مخالفت با سقط جنین و آزمایش دارو بر روی حیوانات آزمایشگاهی از دهه ۷۰ به حساسیت بیشتر پیروان در سرمایه گذاری و پشتیبانی مالی از شركتهای مربوط منجر شد.

همچنین، مخالفت مردم آمریكا با جنگ ویتنام را می توان به عنوان یكی از خاستگاههای اساسی در گرایش مردم به عدم سرمایه گذاری در صنایع مخرب و غیرانسانی برشمرد. از طرف دیگر، در دو دهه گذشته به این سو، فعالیتهای طرفداران محیط زیست و به ویژه سبزها در مبارزه با محصولات مخرب محیط زیست و از جمله د.د.ت افق جدیدی را در عرصه سرمایه گذاری گشوده است.

در كشور ما به لحاظ بهره مندی از فرهنگ اسلامی و همچنین، آموزه های فرهنگ سنتی و اسلامی اخلاق و رعایت اصول اخلاقی همواره از جایگاه ارزنده ای در زندگی و كسب و كار مردم برخوردار بوده است. از یك طرف، خداوند در قرآن كریم، هدف از رسالت پیامبر را تبیین و تشریح مكارم اخلاقی بر می شمرد و از طرف دیگر، آیین ایرانیان همواره بر محور اخلاق و رعایت اصول آن استوار بوده است.

رعایت اصول اخلاقی در كسب و كار نیز در فرهنگ سنتی و اسلامیمان مورد توجه زیادی قرار گرفته است. بسیاری از بزرگان و پیشوایان دین اسلام در كسب و كار فعالیت داشتند و سیره و انبوه احادیث و روایات و تاكیدات مربوط به رعایت اصول اخلاقی در معامله و كسب و كار از این بزرگان خود موید این مطلب است. ایران به عنوان كشوری واقع در چهارراه تمدن جهانی، نقش موثری در تاریخ كسب و كار داشته است و به ویژه پس از اسلام، ایرانیان از طریق فعالیتهای تجاری خود و رعایت انصاف و دیگر موازین اخلاقی مورد تاكید اسلام نقش مهمی در ترویج آن در شرق دور داشته اند.

بااین حال، در دوره معاصر، رویكردها و الزامات اجرایی، نظام مند و طبقه بندی شده رعایت اصول اخلاقی در كسب و كار از مغرب زمین نشات گرفته است و می توان اشتراكات زیادی را بین آنها و اصول و دستورات اسلامی پیدا كرد. استفاده از تجارب سازمانهای فعال در این زمینه و جستجو برای ارایه الگویی مناسب و منطبق با ویژگیهای فرهنگی كشورمان در این زمینه بسیار مطلوب به نظر می رسد.

از اقدامات جالب توجهی كه كشورمان در سالهای اخیر انجام داده است، پیشنهاد برای اعطای جایزه بین المللی اخلاق در علم ابن سینا است كه مورد استقبال جهانی قرار گرفت و از دو سال گذشته هرساله به كسانی اعــطا می شود كه در زمینه علمی شرایط لازم را احراز كنند. رویكرد اخلاقی در كسب وكار نیز مــــی تواند دارای چنین ویژگیهایی باشد. در اینجا، ضمن اشاره به تاریخچه، اهم اهداف و الزامات این رویكرد، گشودن بابی جدید در این زمینه و ویژگیهای آن توصیه شده است.

● مروری بر تاریخچه سرمایه گذاری اخلاقی

سرمایه گذاران مذهبی طی سالهای متمادی به ارایه چــــــارچوبهایی اخلاقی برای سرمایه گذاری و فعالیت در عرصه كسب و كار پرداخته اند. به طور ویژه و به شیوه كلاسیك و رسمی، از سال ۱۹۲۶ در ایالات متحده امریكا و از سال ۱۹۴۸ در بریتانیا به این موضوع توجه شده است. در دهه ۱۹۲۰، رهبران مذهبی در شمال امریكا تصمیم به سرمایه گذاری در بازار سهام گرفتند. پیش از این، چنین سرمایه گذاری نوعی قمار تلقی می شد(۴).

به عنوان مثال، هنگامی كه انجمن مذهبی كویكرها(QUAKERS) عبارت سرمایه گذاری پاسخگو را مورد استفاده قرار داد، به ویژه در زمینه احتراز از سرمایه گذاری در كارخانجات اسلحه سازی یا امور مربوط به آن اصرار داشت. با گذشت زمان، وقتی كه حملات بر ضد رژیم آپارتاید در افریقای جنوبی شدت یافت، این نگرانی در میان افراد انجمن ایجاد شد كه تشكل آنها نباید به هیچ وجه از رژیم موجود حمایت و باید برای آگاهی عموم در این زمینه تلاش كند.

در اواخر دهـــــه ۱۹۶۰ در بریتانیا، سرمایه گذاری اخلاقی وارد مرحله ای جدی شد و گروههایی به كنكاش در زمینه گسترش این امر به تكاپو افتادند.

چنین پدیده ای نیز در حدود سال ۱۹۷۰ در ایالات متحـده امریكا اتفاق افتاد و اولین سرمایه گذاری، سرمایه گذاری پاكس (PAX) بود كه در سال ۱۹۷۱ تاسیس شد(۴).

در ســــــال ۱۹۸۸ در بریتانیا برای سرمایه گذاری در زمینه ابزارهای الكترونیك قابل استفاده در جنگها مباحثی مطرح شد، به طوری كه در نتیجه آن در سالهای بعد و به ویژه در سال ۱۹۹۷ كمیته مركزی سرمایه گذاری متعلق به كلیسااصولی را برای سرمایه گذاری وضع كرد(۱۰). براساس این اصول، تنها سرمایه گذاری در آن دسته از شركتهای سازنده وسایل دفاعی، اخلاقی محسوب می شود كه نیازهای وزارت دفاع را تامین كنند و از فروش آن به گروهها و كشورهای متخاصم دوری جویند.

● وضعیت حقوقی و اجرایی سرمایه گذاری اخلاقی

هم اكنون، بیش از پنجاه موسسه فعال در زمینه سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق وجود دارد كه اصول آن را تشریح می كنند، به راهنمایی افراد در زمینه سرمایه گذاری در موسسات و شركتها می پردازند و اقدامات نظارتی را انجام می دهند.

سرمایه گذاری اخلاقی بیش از آنكه یك علم باشد، یك هنر است و متكی بر خودآگاهی و تلقی فرد از اخلاق و به ویژه اصول ثابت و قابل فهم آن برای همــگان است. بااین حال، می توان در قالب گروهی از سرمایه گذاران یا شركتهای سرمایه گذاری متعهد به اصول اخلاقی، مرامنامه ای را تنظیم كرد یا در صورت امكان برای كسب اطمینان بیشتر، از خدمات مشاوره ای موسسات فعال در این زمینه سود جست.

با شكل گیری گرایشهای رو به رشد سرمایه گذاری اخلاقی در بین مردم جوامع صنعتی، به تدریج دولتها نیز در ادبیات سیاستگذاری و برنامه ریزی خویش به این موضوع واكنش نشان دادند. اما تعبیر دولتها از آن، بیشتر نشات گرفته از گفتمان مردمسالاری بود، به طوری كه امروزه در تدوین مقررات و طرح استانداردها از آن به عنوان سرمایه گذاری پاسخگو در برابر مردم یاد می شود. این رویكرد در دولت بریتانیا از سال ۱۹۹۵ شروع شد و به تدریج در سایر كشورها گسترش یافت. كشورهایی مانند استرالیا، نیوزیلند، كانادا و افریقای جنوبی از دیگر كشورهای پیشرو در این زمینه به شمار می آیند.

در بند ۳۵ مربوط به مقررات فعالیتهای حقوقی سال ۱۹۹۵ الزامی حقوقی برای سرمایه گذاران مبنی بر ارایه بیانیه ای در مورد رعایت اصول اخلاقی ایجاد می كند. بیانیه در برگیرنده انواع سرمایه گذاری و توازن بین سرمایه گذاریها، مخاطرات، عواقب و نحوه تحقق آن است. این مقررات جدید سرمایه گذاران را ملزم می كند تا دو اصل زیر را در بیانیه مدنظر داشته باشند(۱):

گستره ای كه در آن ملاحظات اجتماعی، زیست محیطی یا اخلاقی شركت در زمینه استخدام، استمرار و تحقق سرمایه گذاری مورد توجه قرار می گیرد؛ خط مشی سیاسی مبنی بر استفاده از رویكردها و سیاستهای صحیح در سرمــــــایه گذاری.

موارد مزبور را نباید از جنبه نمایشی نگریست، بلكه در اینجا باید به این نكته اشاره كرد كه سرمایه گذاریها فقط براساس اصول سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع نیست. قوانین نوین، سرمایه گذاران را وادار به مدنظر قراردادن ملاحظات اجتماعی و زیست محیطی در فعالیتها و سیاستهای مربوط می كند. ذكر این موضوع ضروری است كه مقررات مزبور برای مورد ملاحظه قراردادن و صراحت در انجام امور است نه اجبار واضطرار. در هر صورت، باید به این موضوع توجه كرد كه ممكن است مفاد مزبور موجب ازدیاد تعداد سرمایه گذارانی شود كه پاسخگویی در برابر اجتماع را از مهمترین راهبردهای خود تلقی كنند (اسپاركس،۲۰۰۰).

باوجود چنین گرایشهایی در سطح دولت و اجتماع، تاكنون تعریف قابل توجهی برای سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع یا سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق ارایه نشده است. در مقررات و الزامات دولتی نیز هیچ اشاره ای به مصداقها نشده است. راسل اسپاركس (۲۰۰۱) عبارت سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق را قدیمی تر از سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع» می داند(۱). به طور ماهوی در سرمایه گذاری اخلاقی بر اجتناب از برخی فعالیتهای مشخص تاكید می شود.

● سرمایه گذاری اجتماعی

در امریكا از اصطلاح دیگری با عنوان سرمایه گذاری اجتمـاعی استفـاده می شود كه نزدیك به اصطلاحات بالا است. سرمایــــــه گذاری اجتماعـی به دو بخش تقسیم می شود: سرمایه گذاری مبتنی بر اصول اخلاقـی و سرمایه گذاری برای اجتمـاع. ســرمایه گذاری برای اجتماع در زمانی اتفاق می افتد كه یك برگشت غیرطبیعی به طور ارادی برای توسعه اجتماع یا دیگر مقــاصد دنبال می شود (۷). این امر بیشتر مبتنی بر یك الگوی بانكی است تا سرمایه گذاری منصفانه ودر واقع در برخی موارد باعنوان بانكداری اخلاقی خوانده می شود.

الگوی بانكداری برای توسعه چنین هدفی مناسب است، به طوری كه از این طریق، پس اندازكنندگان از سود سرمایه خویش استفاده می كنند. در برخی موارد در بریتانیا علایق مشتركی در زمینه سرمایه گذاری در فعالیتهای كسب و كار مشاهده می شود.از این منظر می توان به بانك تریدوس اشاره كرد كه به سرمایه گذاری در زمینه طرحهای اجتماعی می پردازد.

مك كینزی (۱۹۹۸) بـــر تفكیك بین سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر بازار كه هدف خود را افزایش سود ناشی از فـــروش و سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر تعمق و سنجش دقیق كه دیدگاههای بنیادین اخلاق را در نظر می گیرد، تاكید می كند. سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر بازار به محصولات نهایی خود توجه دارد، در حالی كه سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر تعمق به آسیبهای اولیه مربوط به مواد و ملزومات اولیه و همچنین، خروجی نهایی توجه مـی كند. بااین حال، مورد اخیر با توجه به دیدگاههای مشتریانــش به كسب و كـار مـــی پردازد و نمـی توان آن را اخلاقی تلقـی كرد.

عباس ریاحی وفا

منابع:

۱ - RUSSEL SPARKES, ETHICAL INVESTMENT”: WHOSE ETHICS,WHICH INVESTMENT?, BUSINESS ETHICS: A EUROPEAN REVIEW, VOL. ۱۰, No ۳, JULY ۲۰۰۱.

۲ - ANAND P. AND COWTON C. ۱۹۹۳, “THE ETHICAL INVESTOR: EXPLORING DIMENSIONS OF INVESTMENT BEHAVIOUR”. JOURNAL OF ECONOMIC PSYCHOLOGY, ۱۴.

WILLIAM BAUE, DO UK CHARITIES’ INVESTMENTS REFLECT THEIR MISSION STATEMENTS?, SRI WORLD GROUP, MAY ۲۰۰۳.

۴ - MONEYEXTRA GUIDES - ETHICAL INVESTMENTS, JULY ۲۰۰۴.

۵ - AMY DOMINI, THE FUTURE OF SRI, GREENMONEY JOURNAL, JUNE/JULY ۲۰۰۲ ISSUE.

۶ - MARK WATMORE & LEANNE BRADLEY. THE ROTHSCHILD REPORT, ETHICAL INVESTING A STUDY INTO CURRENT PERCEPTIONS, SEPTEMBER ۲۰۰۱.

۷ - DENI GREENE CONSULTING SERVICES, SOCIALLY RESPONSIBLE INVESTMENT IN AUSTRALIA - ۲۰۰۱ BENCHMARKING, SURVEY CONDUCTED FOR THE ETHICAL INVESTMENT ASSOCIATION, SEPTEMBER ۲۰۰۱-http://www.eia. Org,au/.

۸ - SIMON WEBLEY, THE GROWTH OF ETHICAL INVESTMENT, INSTITUTE OF BUSINESS ETHICS, DECEMBER ۲۰۰۱.

۹ - AUSTIN PRYOR, THE CRUCIAL ROLE OF DIVERSIFICATION IN REDUCING RISK, SOUND MIND INVESTING HOME PAGE, AUGUST ۲۰۰۳.

۱۰ - MARTIN SPRING, THE GROWING IMPORTANCE OF “ETHICS” IN INVESTMENT SELECTION, MONEYWEB, AUGUST ۲۰۰۳.

۱۱ - WM COMPANY (GREWE TOLL, EDINBURGH, Eh۴ ۲PLY), IS THERE A COST TO ETHICAL INVESTING? ۱۹۹۹.

۱۲ - NEWS RELEASE - GENOME CANADA SEPTEMBER ۲۷, ۲۰۰۲.

۱۳ - SARAH HALL, CHARITIES URGED TO MODERNISE TECHNIQUES, POLITICAL CORRESPONDENT MONDAY APRIL ۲۸, ۲۰۰۳.

۱۴ - ISLAMISK EKONOMI, JAN SAMUELSSON, ۲۰۰۰.

۱۵ - روزنامه همشهری، ۲۳ آذر ۱۳۸۰، گفتگو با دكتر ایرج توتونچیان: علم اقتصاد اسلامی داریم، توانایی گسترش آن را نداریم.

عباس ریاحی وفا: عضو هیئت علمی دانشكده پست و مخابرات

---