احیای هنر «تاپستری» با پشتوانه غنی فرهنگ ایرانی

«تاپستری», به منسوجاتی گفته می شود که ابعاد تجسمی دارد و آنها را به دیوار می آویزند یا به صورت احجام پیکره مانند در فضا یا روی زمین قرار می دهند و کاربردشان مثل تابلوی نقاشی یا مجسمه است و در تهیه آنها از تکنیک های مختلف نساجی و بافندگی استفاده می کنند

«تاپستری»، به منسوجاتی گفته می‌شود که ابعاد تجسمی دارد و آنها را به دیوار می‌آویزند یا به ‌صورت احجام پیکره ‌مانند در فضا یا روی زمین قرار می‌دهند و کاربردشان مثل تابلوی نقاشی یا مجسمه است و در تهیه آنها از تکنیک‌های مختلف نساجی و بافندگی استفاده می‌کنند.

به بهانه نمایش آثار تاپستری زهرا رسول‌زاده نمین در گالری زرنا، این هنر دیرینه و ترکیبی را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا به اهمیت آثار وی و ارزش‌های تاپستری بیشتر پی ببریم.

تاپستری (tapestry)‌ به پارچه‌هایی می‌گویند که مبنای آن به شیوه گلیم بافت تهیه شده باشد. شیوه ساده موسوم به گلیم بافت در نساجی به معنای آن است که پود به ‌طور کامل روی تار را بپوشاند و نقوش گوناگونی ایجاد کند.

این هنر، حدود ۵۷ سال پیش، پس از سه قرن در ایران دوباره احیا شد و به نام «گلیم‌های تصویری» در کارگاه‌های میراث فرهنگی در دستور کار قرار گرفت.

نساجی از قدیمی‌ترین تولیدات و مشاغل جوامع بشری به حساب می‌آید؛ از نخستین پارچه‌های زمخت و ساده‌ای که انسان توانست بر قامت کشیده تا از مزاحمت حشرات و گزند سرما نجات یابد تا پارچه‌های غیرکاربردی که صرفا برای زیبایی و تزئین تولید می‌کرد، قرن‌ها گذشته است. از آنجا که هدف از تولید پارچه، الزاما فراهم کردن چیزی که پوشش مناسبی برای اندام بدون پشم آدمی نبود و نیازهای عالی‌تر و ظریف‌تری را نیز شامل می‌شد، پارچه‌هایی برای زیبایی محیط زندگی نیز به مرور تولید شد؛ نوعی از تولید که هدف هنری آن از هدف مصرفی این، اهمیت بیشتری داشت.

پارچه‌های گلیم‌بافت در ترکیب و امتزاج با تکنیک‌های دیگر نساجی و بافندگی مثل: قالیبافی، جاجیم‌بافی، ورنی‌بافی، پارچه‌بافی، میل‌بافی، مکرمه‌بافی، باتیک، چاپ سیلک، نمدمالی، سوزن‌دوزی، چهل‌تیکه، قلمکار و... جلوه‌های غیرمنتظره‌ای از انواع «تکسچر» یا بافت‌ (Texture)‌ و رنگ را مقابل چشم قرار می‌دهند و زمانی که این قابلیت فیزیکی با سلیقه فردی و زیبایی‌شناسی هنرمند ترکیب می‌شود، می‌توان انتظار داشت که چه میزان گسترده‌ای از تنوع بصری و زیبایی‌شناسی را با هنر تاپستری می‌توان ارائه کرد. در این نمایشگاه، زهرا رسول‌زاده نمین با استفاده بسیار بموقع و حساسیت تصویری فوق مدرنش، آنچنان از بافت ساده پس‌‌زمینه آثار، برآمدگی‌ها، گره‌ها و ریزش نخ‌ها و الیاف برآمده از سطح زیرین اثر بهره‌برداری می‌کند که گاه مرز ظریفی میان سطح، برجستگی‌های حجم‌گونه، فرم‌های متحرک سه‌بعدی و رنگ و بافت را در معرض دید قرار می‌دهد. تاپستری از زمان‌های دور به ما رسیده و نمونه‌هایی از آن‌ که متعلق به کشورهای مختلف جهان است از گذشته باقی‌مانده است. ازجمله:

دالوند: هنر تاپستری حدود ۵۷ سال پیش، پس از سه قرن در ایران دوباره احیا شد و به نام «گلیم‌های تصویری» در کارگاه‌های میراث فرهنگی در دستور کار قرار گرفت

۱ ـ آثار به دست آمده از منطقه پازیریک ایران

۲ ـ قطعه‌ای مربوط به قرن اول میلادی با نقش صلیب در کشور پرو

۳ ـ آثار به جا مانده از قبطی‌ها از قرن دوم تا نهم میلادی در مصر

۴ ـ آثار به جا مانده از پارچه‌های ابریشمین در «کواسو» چین

۵ ـ آثار اروپایی مربوط به قرن یازدهم میلادی و سوزن‌دوزی‌های «بایو» در فرانسه و «سن سرئون» در کولونی.

تاپستری قرن‌ها با ابعاد بسیار وسیع و با گره گلیم بافته می‌شده و پوشش گرمی برای دیوارهای کلیساها و کاخ‌ها بوده است. در نمایشگاه فعلی نگارخانه زرنا، زهرا رسول‌زاده نمین با استفاده از پوست درختان و تنه پوسیده آنها نگاهی جدید و خلاقانه به هنر تاپستری انداخته است. او برای تزئین کارهایش حتی از زنگوله‌های کهنه و زنگ‌زده نیز استفاده کرده که صدای آنها انسان را به یاد صحرا و حرکت در طبیعت می‌اندازد. در این میان مجسمه‌هایی از پاروها و قاشق‌های چوبی نیز به چشم می‌خورد. برای این هنرمند، آخرین اثر هر نمایشگاهی، راه تازه کار هنری است و این راه انتها ندارد.

زهرا رسول‌زاده نمین، روز به روز متفاوت‌تر از گذشته کار می‌کند: ذهن و چشم او مدام در حال جستجو و تحقیق و یافتن تازه‌هاست. با دست کار کردن، بافتن و دوختن، بخش مهم زندگی است. وقتی دست‌ها حرکت می‌کنند، زندگی و عشق و امید می‌آورند.

تمام اطرافیان او می‌دانند چیزهای به درد نخور آنان روزی به یک تاپستری تبدیل می‌شود مثلا از نخ کوبلن‌های قدیمی که قرار بود راهی سطل زباله شود ۲۲ اثر تاپستری با عنوان «آفتابگردان» ساخته شد یا میوه‌های درخت کاج که روی زمین افتاده و کسی به آنها اعتنایی ندارد، تبدیل به تابلویی سه متری می‌شود و در فرهنگسرای نیاوران به نمایش درمی‌آید یا مکان جدید کارگاه و نگارخانه و همسایگی با کارگاه نجاری این امکان را فراهم ساخت تا نمایشگاه اخیر شکل بگیرد. به این معنا که گونی‌ چوب‌های اضافه مغازه نجاری پر از ایده بود. بنابراین چوب‌ها پس از انتخاب، شسته و انبار شد تا سه سال کار و جستجو تدارکات یک نمایشگاه را در پی داشته باشد که هم‌اینک در گالری زرنا در مقابل چشم همگان است؛ تاپستری چنین هنری است، یعنی از هر چیزی می‌توان هنر ساخت.

سیر دستیابی زهرا رسول‌زاده نمین به انواع ماتریال در آفرینش دست‌ساخته‌هایش جالب توجه است، زیرا مواد مورد استفاده در کارهایش به مرور زمان و کسب تجربه بیشتر تغییر می‌یابد و او هم ذهن خود و هم تاپستری را وسعت می‌بخشد. مثل:

ـ پشم رنگ شده با ضخامت‌های مختلف، ابریشم، نخ، گونی، طناب، کنف یا پشم و نخ خام که رنگرزی و به شکل‌های مختلف پیچیده شده‌اند.

ـ چراغ‌های ریز رنگی بر حسب رنگ جدا می‌شدند. شلنگ‌های نوری که در شهر لابه‌لای درخت‌ها به کار رفته بود.

ـ مهره‌های سفالی، چوبی، قرقره‌های چوبی قدیمی، پارکت، پارو‌های چوبی آب‌خورده، زنگو‌له‌های زنگ‌زده و....

این هنر گرم، دلپذیر و بشدت خانگی در بسیاری موارد در مقایسه با مجسمه‌سازی، هنری زنانه محسوب می‌شود. تاپستری در غنای فضاهای داخلی و زیبایی خیره‌کننده‌ای که هم روح و جان بومی دارد و هم بشدت بین‌المللی است از جمله فعالیت‌های خلاقی است که باید بیش از اینها به آن پرداخته شود.