نگرشی فقهی و مقدماتی به پیش نویش قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

یگانگی مردم در درون امت ناشی از انگارهای ابتدایی نسبت به حیات, مسایل و دغدغه های اندک و نیازهای ساده و بسیط بود به تدریج در جریان زندگی اجتماعی استعدادهای متفاوت انسانی, مواهب مختلف خدادادی, تواناییها و امکانات متنوع رخ نمود

این مقاله ترجمه نامه ای است که شهید سید محمد باقر صدر در پاسخ به درخواست تعدادی از علمای لبنان و در توضیح و تبیین اندیشه فقهی خود نسبت به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نگاشته است.

ایشان ابتدا در نامه خود با ذکر توصیفات انقلاب اسلامی به نقش رهبری تحت عنوان »مرجعیت رشیده« تأکید می کنند و در ادامه اندیشه های بنیادین در پیش نویش قانون اساسی را توضیح می دهند. سپس روشهای اعمال حاکمیت از سوی مردم و همچنین شرایط و ویژگیهای شخصی که مسؤولیت مرجعیت را قبول می کند را ذکر می کنند. در پایان شهید صدر تعدادی از اهداف جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور را بیان می کنند و نظریه کوتاه فقهی خود در این نامه را تنها به عنوان پیشنهادی که قابل بررسی و اجراست معرفی می نمایند.

بی گمان باید شهید محمد باقر صدر را یکی از قله های فرازمند اندیشه بیداری اسلامی در عصر حاضر دانست. اندیشمندی که در عمر نسبتا کوتاه خود با جامعیتی کم نظیر و با بیانی شیوا و نثری روان و زبان آشنا با اندیشه های معاصر ابعاد کمتر شناخته و یا حتی ناشناخته اسلام را تبیین کرد و معارف عمیق آن را که در طی سالیان در دام جهل و جمود و یا در پنجه استبداد و استعمار گرفتار آمده بودند در یک نظام فکری زیبا، منسجم و هماهنگ به نسلی که تشنه آگاهی و عمل بود عرضه کرد و جان را به پای این رسالت سترگ نهاد. مقاله ای که پیش رو دارید ترجمه نامه ای است که شهید سید محمد باقر صدر در پاسخ به سؤال تعدادی از علمای لبنان و در توضیح و تبیین اندیشه فقهی خود نسبت به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نگاشته است.

متأسفانه در میان ما، افکار ایشان بویژه در حوزه سیاست کمتر مورد توجه قرار گرفته و همین کم توجهی، گرایشهای اصیل سیاسی جامعه ما را از یکی از مهم ترین منابع تئوریک خود جدا کرده است. عدم اهتمام همه جانبه به آثار ایشان در فلسفه سیاسی مشکلات دیگری را هم فراهم آورده، تا آنجا که به اشتباه برخی اندیشمندان، نسبت به آراء ایشان منجر شده است. به عنوان مثال می توان به مسأله حدود و اختیارات حاکم اسلامی و یا مسأله »منطقهٔ الفراغ« و روند قانون گذاری در این گستره اشاره کرد. هرچند که اهمیت بررسی جامع الاطراف، پیرامون اندیشه سیاسی ایشان بر جای خود باقی است، اما توجه دقیق به محتوای این نامه که لب اندیشه سیاسی ایشان را به صورتی مختصر و در یک ساختار هماهنگ نمایان می سازد و تمامی عناصر این اندیشه را در کنار هم می نهد، بسی حایز اهمیت و در خور توجه است.

بسم الله الرحمن الرحیم

محضر حضرت آیهٔ الله العظمی سید محمد باقر صدر مدظله سلام علیکم و رحمهٔ الله و برکاته

بر شما پوشیده نیست نظریه »جمهوری اسلامی« که به رهبری و پرچم داری حضرت آیهٔ الله العظمی امام خمینی مد ظله العالی مطرح شده، جهان را تکان داده است و نه تنها در سراسر جهان اسلام بلکه در تمامی جهان جایگاهی بزرگ و نقشی سازنده و مثبت یافته است. اکنون نظریه »جمهوری اسلامی« در یک مبارزه فکری، رویاروی مکاتب لائیک و مادی قرار گرفته است. مکاتبی که نقش و حضور دین در عرصه حیات اجتماعی و در هم تنیدگی حکومت و دیانت را انکار می کنند و هرگونه کوششی برای اتحاد دنیا و عقبی و سیاست و شریعت را بیهوده می پندارند. نظر به شهرت آفاق گستر علمی حضرتعالی و آگاهی عمیق شما از فقه اسلامی و دیگر رشته های معرفت دینی و تسلط کامل آن جانب به اندیشه های معاصر، خواهشمند است در صورت امکان با تبیین این اندیشه بنیادین، ما و ملت مسلمان ایران را بهره مند فرمایید.

شیخ محمد جعفر شمس الدین - شیخ حسن عواد - شیخ علی ضیاء - شیخ عبد الامیر شمس الدین سید محمد غروی - شیخ نجیب سویدان - شیخ علی طحینی - شیخ راغب حرب.

●مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم و الصلاهٔ و السلام علی قائد البشریهٔ محمد و علی الهداهٔ المیامین من آله الطاهرین و الخیرهٔ من اصحابه الصالحین

به منظور قدردانی از توجه و عنایت مسؤولانه شما نسبت به این نظریه مبارک، که پرچم آن به دست حضرت آیهٔ الله العظمی امام خمینی برافراشته گشته و به جان مسلمانان گرما و روشنی و به دلهای آنان حیاتی دوباره بخشیده است در آنچه که خواهد آمد می کوشیم به مباحثی که این مسأله را تبیین می کند و به طرح افکار و نظریات قابل اجرای اسلامی کمک می کند، بپردازیم.

قبل از ذکر این نکته ضروری است گفته شود که این پیشوای مبارز که توانست پرچم این تفکر را برافرازد و سرنوشتی پیروزمندانه در کتاب تقدیر آن به نگارش در آورد، دارای کلام آخر و فصل الخطاب نسبت به این مسأله می باشد.

همه ما بر این نکته تأکید می کنیم که شکوه پیروزی بزرگ او در عینیت بخشیدن و عملی کردن این نظریه هرگز از مبارزه سترگش برای درهم کوبیدن طاغوت و نجات ایران از تاریکیهای ظلم و سرکشی کمتر نبوده است.

حکومت پدیده ای اجتماعی و ریشه دار در زندگی انسان است. اول بار این پدیده به وسیله پیامبران الهی و بر مبنای شرایع آسمانی در یک ساختار طبیعی و متعادل شکل گرفت و به نقش حقیقی خود در رهبری جامعه انسانی بر اساس تعالیم پیامبران و هدایت آن به سوی اهداف آنان و پی ریزی »نظمی اجتماعی« بر پایه حقیقت و عدالت همت گمارد. نظمی که نه تنها وحدت بشری را حفظ می کرد، بلکه رشد و توسعه جامعه انسانی در جهتی درست و مسیری صحیح را هدف خود قرار داده بود.

خداوند در آیه ۲۱۳ سوره بقره می فرماید: »کان الناس امهٔ واحدهٔ فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه و ما اختلف فیه الا الذین اوتوه من بعد ما جاءتهم البینات بغیا بینهم فهدی الله الذین آمنوا لما اختلفوا فیه من الحق باذنه و الله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم«. »مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نوید آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب خود را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کنند و جز کسانی که کتاب بر آنان داده شده پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمد به خاطر ستمی که میانشان بود هیچ کس در آن اختلاف نکرد، پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند به توفیق خویش به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند هدایت کرد و خدا هرکه را بخواهد به راه راست هدایت می کند«.

---