قیام سی تیر

قیام سی تیر ۱۳۳۱ نقطه عطفی در مبارزات نهضت مـلـی شـدن صـنعت نفت مصدق روز شانزدهم تیر به دلـیــل عـدم اظـهـار تـمـایـل مـجـلـس سـنـا از قـبـول پـسـت نخست وزیری خودداری كرد

قیام سی تیر ۱۳۳۱ نقطه عطفی در مبارزات نهضت مـلـی شـدن صـنعت نفت. مصدق روز شانزدهم تیر به دلـیــل عـدم اظـهـار تـمـایـل مـجـلـس سـنـا از قـبـول پـسـت نخست وزیری خودداری كرد. روز هجدهم تیر از میان نـمــایـنــدگــان حــاضــر در مـجـلــس سـنــا تـنـهــا ۱۴ نـفــر بــه زمامداری مصدق ابراز تمایل كردند.

آیت الله كاشانی در واكـنــش بــه مـخــالـفــت مـجـلـس سـنـا در تـائـیـد ادامـه زمامداری مصدق‌، اعلامیه شدیداللحنی صادر كرد. از طرف احزاب‌، گروهها، اصناف‌، پیشه وران و بازاریان نیز تلگراف‌ها و نامه‌های فراوانی در حمایت از مصدق بـه مـركـز ارسـال شد.

تحت فشار گروه‌های سیاسی و درخـواسـت‌هـای مـكـرر مـردم و اظـهـار تـمـایل مجلس شورای ملی‌، شاه به رغم مخالفت مجلس سنا، فرمان نـخـست وزیری مصدق را صادر كرد. مصدق این بار اعطای اختیارات شش ماهه و درخواست مقام وزارت جنگ را پیش شرط پذیرش مقام نخست وزیری قرار داد. شـاه از دادن مـقـام وزارت جـنـگ بـه نـخست وزیر امتناع كرد و مصدق استعفا داد. وی طی نامه‌ای در ۲۵ تیر به شاه نوشت‌: چون درنتیجه تجربیاتی كه در دولت سابق به دست آمده پیشرفت كار در این موقع حساس ایجاب می‌كند كه پست وزارت جنگ را فدوی شخصاً عـهـده‌دار شـود و ایـن كـار مـورد تـصویب شاهانه واقع نشد، البته بهتر آن است كه دولت آینده را كسی تشكیل دهد كه كاملاً مورد اعتماد باشد و بتواند منویات شاهانه را اجرا كند.

با وضع فعلی ممكن نیست مبارزاتی را كه ملت ایران شروع كرده است پیروزمندانه خاتمه دهد. پس از استعفای مصدق‌، در جلسه غیرعلنی‌، اكثریت مجلس به زمامداری احمد قوام ابراز تمایل كرد و شاه فرمان نخست‌وزیری او را صادر نمود. قوام نیز در روز بـیـســت و هـفـتـم تـیـر اعـلامـیـه شـدیـدالـلـحـنـی بـا عـنـوان كـشـتـیـبـان را سـیـاسـتـی دگر آمد صادر كرد كه از رادیو پـخـــش شـــد. وی در اعـــلامـیــه خــود پــس از ادعــاهــا و وعـده‌هـای بـسـیـار‌، مـخالفان خود یعنی مردم را چنین تهدید كرد: .... من با اتكاء شما و نمایندگان شما این مقام را قبول كرده‌ام و هدف نهائیم رفاه و سعادت شماست‌. سوگند یاد می‌كنم كه شما را خوشبخت خواهم كرد. بگذارید من با فراغ بال شروع به كار كنم‌.

وای به حال كسانی كه در اقدامات مصلحانه من اخلال كنند و در راهی كه در پیش دارم مانع بتراشند یا نظم عمومی را به هم بزنند. اینگونه آشوبگران با شدیدترین عكس العمل از طـرف مـن روبـرو خـواهـنـد شد و چنانكه درگذشته نشان داده‌ام بدون ملاحظه از احدی و بدون توجه به مقام و موقعیت مخالفین‌، كیفر اعمالشان را دركنارشان مــی‌گــذارم‌.

حـتــی مـمـكــن اســت تــا جـایـی بـروم كـه بـا تـصـویـب اكـثـریـت پـارلـمـان دسـت بـه تـشـكـیـل محاكم انـقـلابـی زده‌، روزی صـدهـا تـبـهـكـار را از هـر طـبـقه به مـــوجـــب حــكــم خـشــك و بــی شـفـقــت قــانــون قــریــن تـیـره‌روزی سـازم‌. بـه عـمـوم اخـطـار مـی‌كـنـم كـه دوره عـصـیـان سـپـری شـده و روز اطـاعـت از اوامـر و نواهی حـكـومـت فـرا رسـیـده است‌. كشتیبان را سیاستی دگر آمد... در این هنگام آیت الله كاشانی به مخالفت شدید بـا حـكومت قوام پرداخت و مردم را به مبارزه دعوت كـرد. آیـت الله كاشانی طی اعلامیه‌ای خطاب به قوام چنین گفت‌: احمد قوام باید بداند در سرزمینی كه مردم رنـجـدیـده آن پس از سالها رنج و تعب شانه از زیر بار دیكتاتوری بیرون كشیده‌اند، نباید اختناق افكار عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دسته‌جمعی تهدید نماید.

من صـریـحـاً مـی‌گـویـم كـه بـر عـموم برادران مسلمان لازم است در راه این جهاد كمر همت بربسته و برای آخرین مرتبه به صاحبان سیاست استعماری ثابت كنند تلاش آنـان در بـدست آوردن قدرت و سیطره گذشته محال اسـت و مـلـت مـسـلـمـان ایـران بـه هـیـچیك از بیگانگان اجازه نخواهد داد كه به دست مزدوران آزمایش شده‌، اسـتـقـلال آنـان پـایـمال و نام باعظمت و پرافتخاری كه مـلـت ایـران در اثـر مـبـارزه مـقـدس خـود بدست آورده اسـت‌، مـبـدل بـه ذلـت و سـرشـكـسـتگی شود.

آیت‌الله كـاشـانـی سـپـس در مـصـاحـبـه‌ بـا خـبـرنـگاران داخلی و خارجی صراحتاً اعلام كرد: اگر قوام ظرف ۴۸ ساعت نـرود اعـلام جـهـاد خواهم كرد و شخصاً كفن‌پوشیده پیشاپیش مردم به مبارزه خواهم پرداخت‌. پس از این مـوضـعگیری قاطع آیت‌الله كاشانی و تعطیل بازار و مـغــازه‌هــا، مــردم روز ۳۰ تـیــر بـه خـیـابـان‌هـا آمـدنـد و خواستار سرنگونی قوام شدند.

دولت برای مقابله با مـخـالـفـت‌های مردمی دستورات اكیدی به نیروهای شـهـربـانی و ارتش صادر كرد ولی با وجود سركوب شـدیـد، نارضایتی مردمی از دولت قوام و حمایت از مـصـدق بـه اوج خـود رسـیـد. اعـتـصـابـات‌، تـظاهرات خـیـابـانـی و درگـیـری‌هـای مـردمـی بـا پـلـیـس و ارتـش گـسـتـرش یـافـت و بـا اعلام تعطیلی روز سی‌ام تیر از سوی گروه‌ها، احزاب‌، جمعیت‌های دینی و سیاسی هـوادار مـصـدق، درگـیـری بـه اوج رسید. در این روز نیروهای انتظامی و نظامی‌، مردم را به گلوله بستند و عــده‌ای را بــه شـهــادت رســانــدنــد. ســرلـشـكـر وثـوق فرمانده ژاندارمری نیز كفن‌پوشان باختران، همدان و قـزویـن را در كـاروانـسـرا سـنـگـی بـه گلوله بست و از حـركـت آنـان بـه تـهـران جـلـوگـیـری كـرد.

نـمـایـندگان دولت و شاه با عجله به ملاقات آیت الله كاشانی رفتند تـا ایشان را به آرام كردن مردم راضی كنند. اما وی با صراحت درخواست آنان را رد كرده و تاكید كرد كه اگر قوام كنار نرود، اعلام جهاد خواهد كرد. شاه كه موقعیت خویش را در خطر می‌دید دولت قوام را در غروب روز سی تیر بركنار كرد و در همان روز از ۶۴ نـمـایـنـده مـجـلـس ۶۱ نـفـر بـه زمامداری مصدق اظهار تمایل كردند و شاه نیز مجبور به صدور فرمان نخست وزیری مصدق در سی و یكم تیر شد. بدین صورت جـنـبـش مـردمی توانست با حمایت از مصدق دولت مورد درخواست خود را تعیین كند.