گذری بر تاریخچه معماری در ایران

عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری از كهن ترین هنرها است رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه آن است كه این سرزمین از كانون های نخستین شهرسازی و نیزسدسازی و مهندسی بوده است كه نمونه آن بناهای مختلف و سدهای باستانی و دهكده های متعدد در جای جای خاك این كشور است

شاید به جرات بتوان گفت برای اولین بار ایرانی‌ها بودند كه آجر را درست كرده و از آن در معماری استفاده كردند.

عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری از كهن‌ترین هنرها است. رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه آن است كه این سرزمین از كانون‌های نخستین شهرسازی و نیزسدسازی و مهندسی بوده است كه نمونه آن بناهای مختلف و سدهای باستانی و دهكده‌های متعدد در جای جای خاك این كشور است. آثاری كه جسته و گریخته از میان نوشته‌های باستان‌شناسی و شرق شناسان به دست می‌آید روشنگر آن است كه هنر و معماری از ۵۰۰۰سال قبل در این مرز و بوم ریشه دوانده است.

نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان این ویژگی را آشكار می‌سازد كه معماری ایرانی بر سه اصل استحكام، آسایش و انبساط پایه‌گذاری شده است. معماری ایرانی در طی تاریخ خود دارای اصالت طرح و سادگی توام با آرایش و تزیین بوده است.تمامی گستره ایران به ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی آن چون كتاب زنده اما فرسوده‌ای از تاریخ معماری و هنر است كه هر برگ از این كتاب در لحظه‌ای كوتاه دروازه چندین هزار سال تاریخ را بر روی تماشاگر می‌گشاید. كمتر روستایی در ایران وجود دارد كه در آن معابر باستانی ناهید یا قلعه‌گبری و قلعه سلسال (صلصال) با طاق‌های ضربی و یا هلالی به چشم نیاید و در‌ آن از بقعه‌ها و امامزاده‌ها و یا قلعه‌های معروف كه مضمونی افسانه‌ای و تاریخی را در خویش نهفته‌اند اثری نباشد، برای مثال می‌توان به قلعه مرو و قلعه اصفهان و یا قصر كیاكسار پادشاه ماد در همدان، كاخ پاسارگاد و تخت جمشید یا پارسه، آثار شوش، ایوان مدائن یا طاق كسری در تیسفون اشاره كرد.

شاید به جرات بتوان گفت برای اولین بار ایرانی‌ها بودند كه آجر را درست كرده و از آن در معماری استفاده كردند كه نمونه بسیار قدیمی آن در معبد چغازنبیل واقع در شوش است كه شاید بتوان با آن قدمت معماری بشر سنجیده شود و همچنین نشانه استعمال نخستین آجرها را در تپه سیلك كاشان، مناره‌ها و سدهای باستانی و بازمانده ساختمان‌های كهن در مرو، خرابه قصر هاتره در ساحل دجله و ویرانه‌های معبد كنگاور، یادگار خسرو پرویز در قصر شیرین و طاق بستان كرمانشاه مشاهده كرد.

معماران و هنرپروران شهرساز ایرانی از زمان‌های باستان از برجسته‌ترین كارشناسان عصر خود بوده‌اند تاریخ نام بسیاری از معماران برگزیده را به یاد ندارد، اگرچه آثار گرانقدر آنها بهترین شناسنامه در شناسایی خصایل هنری و اندیشه آنها است. از میان معماران شهره عهد باستان باید از «سئنا» نام برد كه تا مرزهای نبوغ پیش تاخت و نیز به «برازه حكیم» كه در زمان اردشیر ساسانی می‌زیست و سدساز و معمار و شهرساز بی‌همتایی بود اشاره كرد. «برازه حكیم» سدی را كه اسكندر بر شهر فیروزآباد فارس بسته بود شكست و فیروزآباد تازه‌ای بنا كرد كه دستاورد‌ها و خطوط اصلی معماری ایران را ترسیم می‌كرد.

نمونه‌هایی از خدمات معماری این چنین معماران و مهندسانی در كتاب «فارس نامه» ابن‌بلخی و «آثار عجم» فرصت شیرازی و «مرآت‌البلدان» و فارس‌نامه ناصری «حاج میرزا حسن فسایی» و سایر كتب قدیمی آمده است.

سیر تكاملی هنر ایرانی از جمله معماری ریشه در حوادث تاریخی كشورمان و همچنین طبیعت اقلیمی ایران دارد.

فرهنگ‌های فاتحین و مغلوبینی كه پا به ایران گذاشته‌اند سهم بسزایی در فرهنگ معماری این مرز و بوم دارد. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل‌ها در معماری ایران انعكاس واضحی دارد. نه تنها در بناهای عظیم بلكه در آثار كوچك هم این انعكاس را می‌توان یافت.

دهكده‌ها و آتشكده‌ها كه در گذشته در سراسر این خطه وجود داشته‌اند گنجینه‌ای از فرهنگ معماری ایران باستان را در خویش نهفته‌اند از این معابد «میترا» كه قبل از زرتشت در ایران رواج داشته نمونه‌های چندی باقی است. معبد «مصیصرا» در شمال غربی ایران كه در كوه تراشیده شده است و همچنین صخره «بی فخریكا» در جنوب دریاچه ارومیه از جمله این نمونه‌ها هستند. مهرپرستان باستانی قبل از ورود به معبد در جایی دست خود را به آب می‌زدند و آن را «مهراب» می‌نامیدند، كه شاید لغت محراب دوره اسلامی از آن سرچشمه گرفته باشد.

معماری در زمان‌های مختلف از ابتدای عصر امپراطوری مادها از شكوه و عظمت بالایی برخوردار بوده و رو به پیشرفت گذاشت، در اواخر این مرحله تاریخی معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه‌ای به شیوه ساسانیان از چنان جلوه‌ای برخوردار بود كه در دنیا كم‌نظیر می باشد، به طور كلی تاریخ معماری ایران را می‌توان به چندین دوره تقسیم كرد:

۱) ۵۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، ایرانیان كه زمستان‌ها و تابستان‌ها كوچ می‌كردند، شروع به ساخت خانه‌های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته كرده و با افزودن قسمت‌هایی از جنس استخوان، خانه‌هایشان را تكمیل می‌كردند و وسایل خانه را با رنگ‌های قرمز و مشكی رنگ كرده و در آتش می‌پختند و بدین ترتیب پایه‌های معماری ایران بنا نهاده شد.

۲) در طی ۴۰۰۰سال قبل از میلاد، ساكنان زاگرس دهكده‌ها را ساختند و به تدریج به صورت متراكم زندگی كردند و معماری ایجاد شد.

۳) در ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح،سنگ سفید، قیر وانواع دیگر سنگ‌ها برای

ساخت و ساز استفاده می‌شد.

۴) در ۲۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، آمدن آریایی‌ها به فلات ایران مهمترین اتفاق بوده كه در آن زمان هنر معماری به اوج اهمیت خود رسید، ساخت سفال‌های نازك در نواحی البرز و همسایگانش گسترش یافت و ساختمان‌های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی‌هایی با طرح‌هایی از انسان‌ها در برج‌های فلكی درختان و سایر شكل‌ها تزیین گشت. شهرنشینی توسعه یافت و كنده‌كاری‌های سنگی به مرحله‌ای رسید كه زیبایی چشمگیری به شوش بخشید.

۵) ۱۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان شناسی، دوران سیاه پیشینه تاریخی نامیده می‌شود. از یافته‌های اندكی كه به دست آمده، چوپانان و كشاورزان ثروتمندی در دامنه‌های البرز زندگی می‌كردند و آثار معماری پیشرفته‌ای داشته‌اند.

از میان دوره‌های طی شده و دگرگونی‌های پدید آمده در تاریخ و معماری ایران به دلیل كمبود مجال تنها به بررسی چند دوره كه تغییرات مهم‌تر یا پیشرفت‌های بیشتری صورت گرفته‌ می‌پردازیم.

● دوره اشكانیان یا پارتیان

اشكانیان یا پارتیان در حدود ۲۵۰سال پیش از میلاد مسیح، پس از سلوكیان در ایران به قدرت رسیدند.

آنها در اوایل از شیوه‌های هنر یونانی پیروی می‌كردند. اما پس از مدتی به هنر معماری به ویژه به معماری سنتی و ملی ایران تمایل نشان دادند. در دوره اشكانیان، معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردوگاه‌ها گرفت.

حیاط‌های چهارگوش مركزی با ایوان‌های چهارسوی آن به عنوان مظهری از معماری پارتیان به بین‌النهرین برده شد. در این دوره از معماری رسمی ایران، ساختن گنبد متداول گشت.

در معماری پارتی پس از شكوفایی دولت اشكانی به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می‌كوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در معرض دید متمركز كنند. نقاشی دیواری توسعه یافته و تزیینات آمیخته‌ای بود از نقاشی و گچبری، كه نمونه بسیار زیبای آن در معبد كوه خواجه در وسط دریاچه هامون در سیستان به دست آمده است. اشكانیان در معماری خود از طاق گهواره‌ای، قوس و رگچین با سنگ قلوه و برجسته‌كاری تزیینی استفاده می‌كردند.

پگاه گودرزی

منبع: اینترنت

---