در اشتیاق روزگار گذشته

آشنایی با روانشناسی نوستالژی

بسیاری آدمیان شیفته و تشنه «روزگار از دست رفته» و هر آنچه نسبتی با آن داشته باشد، هستند. اینان خودآگاهانه و نیمه‌خودآگاهانه از اکنون می‌گریزند تا به گذشته‌های رویایی آرمانی ساخته‌شان پناه برند. بر این پایه، در بازار اشیای دست‌چندم کلاسیک و آنتیک، فروشندگان و خریداران کم‌شمار نبوده و نیستند. اگر آنان را که به دنبال به چنگ آوردن هویت خانوادگی و خاندانی قدیمی و اصیل برای خود هستند، از این بازار پرغوغا و هیاهو کنار بگذاریم، مجموعه‌داران خرد و سترگ فراوانی عمری را به دلدادگی به سمساری دلنشین و دوست‌داشتنی خود می‌گذرانند.

در این سرزمین نیز، همچون دیگر جاهای گیتی، هر از چندی، تب خرید برخی از این چیزها فراگیر می‌شود: گرامافون‌های شیپوری، ساعت‌ها و رادیوهای قدیمی، تپانچه‌های سر پر و به تازگی خودروهای کلاسیک رو به آنتیک. اما این تب و لرز فراگیر اجتماعی زودگذر، نزد آدمیان نوستالژیک، نه گذرا که ماندگار و دیرپا بوده و هستند. غار ژرف و سترگ تنهایی این گونه آدمیان شیفته و دلبسته روزگار خوش از دست رفته، سمساری ذهنی و عملی است که می‌تواند در گذر وسواس، به موزه مردم‌شناسی بینجامد.

نوستالژی (Nostalgia)، که در برخی آدمیان همچون شخصیت‌های افسرده‌- منتقد (دپرسیو)، درخودمانده‌-تنهایی‌گزین (اسکیزوئید)، سرسخت‌- قانونمدار (وسواسی‌-جبری) و ... دیده می‌شود، از دو واژه یونانی ساخته شده است: «Nostos» به معنی بازگشت به خانه و «Algia» به معنی «درد». نوستالژی (درد بازگشت) را می‌توان گونه‌ای از دلتنگی که برخاسته از دوری طولانی از زادگاه است، تعریف کرد؛ یک احساس درونی تلخ و شیرین به اشیا، اشخاص و ایستارهای گذشته و از دست رفته. نوستالژی، دلتنگی شدید برای زادگاه و اجزای ریز و درشت آن، به ویژه در روزگار کهن‌تر کودکی و نوجوانی است. نخستین‌بار یک پزشک سوئیسی به نام «ژوهانس هوفر» در مقاله‌ای که برای توصیف حالات روحی‌- روانی دو بیمار منتشر کرد، این واژه را آفرید و به کار برد. این مقاله دقیقاً در تاریخ ۲۲ ژوئن ۱۶۸۸ نوشته شده است. یکی از بیماران دکتر «هوفر»، دانشجویی از شهر «برن» بود که به «بازل» آمده بود و بیمار دیگر این پزشک یک پیشخدمت بود. هر دو اینان پس از بازگشت نزد خانواده‌هایشان بهبودی کامل پیدا کردند. شاید بنا بر دسته‌بندی نوین روانپزشکی امروز، بتوان مشکل این بیماران را «اختلال سازگاری (انطباقی)» برشمرد.

گرچه نوستالژی نخست واژه‌ای پزشکی بود، اما به زودی مورد توجه فیلسوفان، ادیبان و هنرمندان قرار گرفت. «هالر» مقاله‌ای درباره نوستالژی در دانشنامه دیبرات نوشت. «روسو» شرح داد که چگونه یک ملودی می‌تواند به گونه‌ای همه‌گیر برانگیزاننده میل شدید بازگشت و نوستالژی شود. «کانت» بیان داشت که نوستالژی یک بیماری ناشی از تبعید نیست، بلکه فقر مسبب آن است و دارایی و موفقیت‌های اجتماعی می‌تواند آن را از بین ببرد. آیا دیدگاه «کانت» پس از تماشای فیلم «فانی و آلکساندر» برگمان دگرگون نمی‌شد؟ یک سده پس از انتشار مقاله دکتر «هوفر»، بین سال‌های ۱۷۸۹ تا ۱۸۱۵، شمار مهاجران و سربازان دور از وطن و بیمارانی که در آن هنگام برایشان «بیماری نوستالژی» تشخیص داده شده بود، چند برابر شد. اما در این زمان پزشکان و به ویژه پزشکان ارتش، به آزمودگی بالینی بیشتری دست پیدا کرده بودند. آنها بنا بر تجربه، آموخته بودند که چگونه این اختلال را تشخیص دهند و آن را با روان‌درمانی مهار کنند. در آن هنگام، چنین می‌اندیشیدند که سود جستن از دارو برای «بیماری نوستالژی» سودمند نیست. دکتر «بارون پرسی»، در مقاله‌ای در این باره نوشته است: «درمان بیماری نوستالژی باید روحی‌-روانی و نه دارویی باشد». پس از سال ۱۸۳۰، شیوه و کارکرد تشخیصی و درمانی پزشکان تفاوت بسیار یافت. آنها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها، از آسیب‌شناسی و کشف میکروارگانیسم‌های پدیدآورنده بیماری‌ها سود می‌جستند. اما بی‌گمان نه کالبدشکافی پس از مرگ، نه میکروسکوپ و نه هیچ ابزار پاراکلینیکی دیگری نمی‌توانست کمکی به تشخیص و درمان بیماری افرادی کند که «وسواس فکری» ژرف و سترگی برای بازگشت به رخدادهای گذشته و زادگاه داشتند.

با گذشت پنجاه سال، واژه نوستالژی از متون پزشکی ناپدید شد و دیگر برای توصیف اختلالات روحی‌-روانی بیماران به کار برده نشد. درست در همین هنگام واژه نوستالژی آهسته اما پیوسته گام به دنیای ادبیات گذاشت. نوستالژی در ادبیات، دیگر یک بیماری نبود، بلکه گونه‌ای جوشش و لبریز شدن احساسات رمانتیک در رابطه با «اندوه دیر زاده شدن» بود. در زبان ادبی دوره رمانتیک در فرانسه، نوستالژی در آثار «هوگو»، «بالزاک» و «بودلر» پیدا و پنهان پیش چشم و ذهن می‌نشیند. «هوگو» به آن به مثابه «درد سوزان دوری از وطن» می‌نگرد.

«بودلر» آن را برابر با «اشتیاق برای چیزهای از دست رفته» برمی‌شمرد و «سارتر» آن را «در حسرت یا اشتیاق هیچ بودن» می‌داند. در آغاز سده بیستم نوستالژی از یک سو، معنای «بی‌وطنی جغرافیایی آدمی» پیدا می‌کند. «مارسل پروست» در رمان «در جست‌وجوی زمان از دست رفته» شرح می‌دهد که چگونه قهرمان داستانش پس از نوشیدن چای و نوشیدنی، به یاد گذشته و دوران کودکی خوش، شیرین و دوست‌داشتنی‌اش می‌افتد که در آن یک کودک خوشبخت بود نه یک مرد بزرگسال بیزار از دنیا! شواهد نوستالژی برانگیخته‌شده از منظره‌ها، طعم‌ها و بوهای یادآورکننده کودکی را فراوان می‌توان در رمان‌ها و خودنوشت‌های نویسندگان گوناگون پیدا کرد. «لرد بایرون» درباره نوستالژی چنین می‌نویسد: «اوقات خوش گذشته؛ همه اوقاتی که قدیمی شوند، خوب هستند!» «آلبر کامو» هم دیدگاهی این گونه دارد: «کسانی که برای اوقات خوش گذشته، مویه می‌کنند، به چیزهایی که دوست دارند دست یابند، اشاره می‌کنند و نمی‌توانند احساس بدبختی‌شان را تسکین دهند یا خاموش سازند.»

نوستالژی‌مداری یا مجموعه‌داری، هیچ یک به خودی خود، به تنهایی یک اختلال روانپزشکی برشمرده نمی‌شوند؛ اما آن هنگام که نمایی شگفت‌انگیز پیدا کنند، کارکردهای پیشه‌ای یا تحصیلی یا روابط بین فردی یا زناشویی فرد را آشکارا به چالش و کشمکش کشند و دچار کاستی سازند یا رنج و عذاب و سختی و دشواری برای فرد و خانواده پدید آورند، می‌توانند در چارچوب اختلالات روانپزشکی نشانده شوند. در چنین ایستارهایی باید این اختلال را همانند اختلالاتی چون اختلال سازگاری (تطبیق)، اختلال شخصیت افسرده‌-منتقد (دپرسیو)، اختلال کژخلقی (دیس‌تایمیا)، اختلال افسردگی دوره‌ای مزمن، اختلال افسردگی اندک (مینور) و حتی شاید گهگاه اختلال اسکیزوفرنی ساده تباه‌کننده، با سود جستن از روان‌درمانی‌های تحلیلی یا شناختی‌-رفتاری، داروهای افسردگی و روانپریشی‌ستیز و گونه‌هایی از درمان‌های خودیاورانه مهار و درمان کرد چرا که بسنده کردن به زندگی مجازی رویایی در روزگار گذشته، می‌تواند آدمیان را از اکنون و آینده باز دارد و فرصت رشد و پیشرفت را برای ماه‌ها، سال‌ها و حتی دهه‌ها از ایشان بازستاند.

دکتر بهنام اوحدی

روانپزشک و درمانگر مشکلات جنسی، زناشویی و خانوادگی