احزاب دولتی و جایگاه آن در تاریخ معاصر ایران

در دوران استبداد پهلوی دوم به ویژه پس از شهریور ۱۳۲۰ ما به گونه ای از احزاب برمی خوریم كه از هیچ بستر عقیدتی و ایدئولوژیكی برخوردار نبوده و بدون اتكا به حمایت مردم تنها به دستور عوامل قدرت از بالا تشكیل می شدند و وظیفه ای جز حفظ و تقویت قدرت سیاسی حاكم نداشتند این احزاب از اجزای ساختار سیاسی و حكومتی عصر بودند كه به دفاع همه جانبه از قدرت و حكومت مركزی می پرداختند و خود از وسایل استبداد داخلی بودند این دسته از احزاب در تاریخ معاصر ایران به احزاب دولتی معروف شده اند

حزب سیاسی به مفهوم جمعیتهای خاص دارای اهدافی ویژه كه منتج از شرایط عینی و ذهنی ساختار نظام سیاسی جامعه خویش باشند در سرزمین ما پیشینه‏ای چندان قوی ندارد و تنها به بعد از دوران مشروطیت برمی‏گردد و آن هم به صورت منقطع و پاره پاره به طوری كه هرگاه استبداد مطلقه به اوج خود می‏رسید و یا بحران سیاسی به وجود می‏آمد این احزاب متلاشی شده و یا تجزیه می‏گشتند. در دوران استبداد پهلوی دوم به ویژه پس از شهریور ۱۳۲۰ ما به گونه‏ای از احزاب برمی‏خوریم كه از هیچ بستر عقیدتی و ایدئولوژیكی برخوردار نبوده و بدون اتكا به حمایت مردم تنها به دستور عوامل قدرت از بالا تشكیل می‏شدند و وظیفه ‏ای جز حفظ و تقویت قدرت سیاسی حاكم نداشتند. این احزاب از اجزای ساختار سیاسی و حكومتی عصر بودند كه به دفاع همه جانبه از قدرت و حكومت مركزی می‏پرداختند و خود از وسایل استبداد داخلی بودند. این دسته از احزاب در تاریخ معاصر ایران به احزاب دولتی معروف شده‏ اند. این احزاب همه در سه چیز درباری، فرمایشی و غیرمردمی بودن اشتراك داشتند و در سه دوره در تاریخ معاصر ایران خودنمایی كردند.

● دوره اول (حزب وطن یا ارادهٔ ملی)

اولین حزب دولتی در ایران حزب وطن بود كه در سال ۱۳۲۲ش توسط سیدضیاءالدین طباطبایی یكی از مسببین كودتای ۱۲۹۹ش و از عوامل انگلیس تشكیل شد. مكان حزب خیابان سعدی، نزدیك مخبرالدوله در ساختمان باشكوهی كه از طرف صراف‏زاده، كارخانه ‏دار معروف یزدی به او اهدا شد قرار داشت. از اعضای این حزب مظفر فیروز، سیدكاظم یزدی، برادران رشیدیان، كورس بازرگان و حجازی مدیر روزنامه وظیفه را می‏توان نام برد.

روزنامه رعد امروز ارگان این حزب بود كه توسط مظفر فیروز اداره می‏شد. این حزب تا اواسط سال ۱۳۲۴ش به فعالیت ادامه داد.

بعد از یك سال این حزب در بهمن ۱۳۲۳ش به حزب اراده ملی تبدیل شد و تا سال ۱۳۲۵ش به فعالیت ادامه داد. این حزب با قدرت گرفتن قوام دشمن دیرین سید ضیاءالدین طباطبایی منحل شد.

▪ حزب آریا

دومین حزب از احزاب دولتی حزب آریا بود كه توسط حكومتگران لشگری ایجاد شد. این حزب شدیداً به انگلیس وابسته بود. از اعضای مهم آن می‏توان به سرلشگر حسن ارفع، محمدهادی سپهر، سرلشكر محمود ارم، سرلشكر امین ‏زاده، حسن اخوی، سرهنگ حسن منوچهری (بهرام آریانا) اشاره نمود. این حزب به دلیل تمایلات شدید ناسیونالیستی و ضدكمونیستی كه داشت تا دههٔ ۳۰ به فعالیت ادامه داد.

حزب دموكرات ایران سومین حزب از این دسته از احزاب است كه در ۸ تیر ۱۳۲۵ش توسط احمد قوام (قوام ‏السلطنه) نخست‏وزیر وقت با شركت رجال و اشراف تشكیل شد. از افراد این حزب می‏توان به مظفر فیروز، علی امینی، ابوالقاسم امینی، محمدولی فرمانفرما، سردار فاخر حكمت، ملك‏الشعرای بهار، حسن ارسنجانی... اشاره نمود. هدف این حزب بازگرداندن آذربایجان به خاك كشور بود. با سقوط كابینه قوام این حزب نیز منحل شد.

نمره ۳۰۴

۱۶ ۷۰۰ كلمه

شهرضا نمره

۳۰۵

اصفهان ـ كمیته حزب دموكرات ایران رونوشت شهرضا

كمیته حزب دموكرات. به طوری كه قبلاً هم اعلام شده آقای ابوالفتح قهرمان كاندید حزب در حوزه شهرضا می‏باشد. لازم است از طرف افراد حزب نهایت جدیت را در جهت پروپاگاند و تبلیغ درباره ایشان به عمل آورند. دبیركل تشكیلات حزب دموكرات ایران موسوی‏زاده

۲۲/۱۱/۲۵

عودت شود

۵-۵۲۲-۶۱۳۳ الف

اصفهان ـ جناب آقای حاج امین‏ التجار رونوشت آقای صفا امامی

لازم می‏دانم در عالم ارادت این نكته را عرض كنم به ملاحظات زیادی كه انشااله حضوراً عرض خواهم كرد و مذاكراتی كه به عمل آمده بایستی كاندیدهای حزب دموكرات ایران در همه جا موفق شوند و تا حال هم موفق شده ‏اند در اصفهان هم پیش از سایر نقاط این نكته باید رعایت شود. لذا مصلحت آنست با دو نفر آقایان اعزاز و صفا امامی كه كاندید رسمی حزب هستند بدون تردید تشریك مساعی نموده جداً مشغول كار شوید با اشخاص دیگر كمك كردن ابداً صلاح نیست با آقای صفا امامی هم نظر بنده را نیز ابلاغ فرمایند.

عبدالحسین نیك‏پور

شماره ۶-۵۲۲-۶۱۳۳ الف

حزب دموكرات ایران تاریخ ۱۳۲

دبیرخانه كل

اصفهان كمیته حزب دموكرات ایران

برحسب تصمیم كمتیه مركزی حزب دموكرات ایران آقایان اعزاز نیك‏پی، حبیب ‏اله امین، صفا امامی در شهر اصفهان كاندید هستند. لازم است از طرف كمیته اصفهان به كلیه افراد حزب آنجا سفارش و توصیه شود كه با نهایت جدیت و علاقمندی برای موفقیت و انتخاب شدن آقایان نامبرده اقدام نمائید. رئیس كل تشكیلات حزب دموكرات ایران موسوی‏زاده

۱۸/۱۰/۷۵

بایگانی شود

● دوره دوم احزاب دولتی

فكر ایجاد حزب دولتی در عصر پهفوی دوم، پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش و ایجاد حكومت مطلقه محمدرضا شاه در ایران شكل گرفت. قصد حكومت از تشكیل چنین احزابی، در دست گرفتن نبض فعالیت‏های سیاسی جامعه و پر كردن خلاء ناشی از نبودن احزاب آزاد بود.

دكتر منوچهر اقبال نخست‏ وزیر و مصطفی الموتی به هنگام تماشای اسامی كاندیدهای حزب ملیون

اما این فكر تا سال ۱۳۳۵ش همچنان در اذهان باقی ماند تا اینكه به دستور شاه اسدالله علم یار دیرینه‏ اش مسئول تاسیس حزب مردم گشت. این حزب در اردیبهشت ۱۳۳۶ش موجودیت خود را اعلام كرد. سران این حزب غالباً چهره ‏های علمی و دانشگاهی و شخصیت‏های سیاسی و حكومتی بودند. رهبر عملی این حزب تا پایان حیات سیاسی آن اسدالله علم بود. از دیگر بنیانگذاران این حزب می‏توان از پرفسور یحیی عدل، دكتر پرویز ناتل خانلری، دكتر موسی عمید، دكتر حسن ستوده تهرانی و دكتر احمد فرهاد نام برد.

یك سال بعد دومین حزب دولتی توسط نخست‏وزیر وقت منوچهر اقبال تاسیس شد (۱۳۳۷ش) اعضای این حزب بیشتر از میان وزرا، نمایندگان مجلس، مقامات وقت و رجال سیاسی اداری رژیم بودند. هیئت مؤسسه حزب از آقایان محمود جم، عزالممالك اردلان، حاج سید اسدالله موسوی، دكتر محمدعلی هدایتی، حسام دولت‏ آبادی، محمد حجازی و دكتر شاهكار تشكیل می‏شد. این هیئت ریاست و دبیركلی حزب ملیون را به نخست‏ وزیر وقت و مؤسس حزب دكتر منوچهر اقبال واگذار كردند. دكتر اقبال در اولین جلسهٔ حزبی خود عنوان كرد كه:

((در دنیای امروز حكومت دموكراسی! بدون احزاب و تشكیلات اجتماعی معنی ندارد. شاهنشاه دستور فرموده ‏اند كه سیستم در حزب در مملكت برقرار شود. پس حزب ملیون در مقابل حزب مردم تاسیس می‏گردد.))

محمدرضا پهلوی به هنگام ملاقات با جمعی از اعضای كمیتهٔ مركزی حزب مردم در سال ۱۳۵۲

اوج فعالیت حزبی احزاب مردم و ملیون در سال ۱۳۳۹ مقارن با انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی متجلی می‏شود. در این دوره از انتخابات تقلبات فراوان و تبایز و زد و بند بسیاری صورت گرفت. با آشكار شدن اسناد تقلبات انتخاباتی و تبایز و زد و بند حزب مردم به عنوان اقلیت و حزب ملیون به عنوان حزب اكثریت انتخابات باطل اعلام شد و هر دو حزب اعتبار خود را از دست دادند. بدین ترتیب دكتر اقبال نخست‏وزیر وقت از سویی و اسدالله علم از سویی دیگر از دبیركلی حزب ملیون و مردم استعفا دادند. و حزب ملیون عملاً با بركناری نخست‏وزیر از میان رفت. اما حزب مردم به صورتی كمرنگ با رهبری دكتر یحیی عدل و سپس علینقی كنی، ناصر عاملی و محمد فضائلی تا سال ۱۳۵۳ در صحنه بود و در دوره ۲۱ مجلس در سال ۱۳۴۲ و ۲۲ در سال ۱۳۴۶ و بیست و سه در سال ۱۳۵۰ در رقابت با حزب ایران نوین همچنان به ایفای نقش اقلیت پرداخت.

حزب مردم در دوران حیات خود با جناح‏بندیها و اختلافات بسیاری روبه‏رو بود و سرانجام در سال ۱۳۵۳ با برقراری نظام تك حزبی از میان رفت.

▪ كانون مترقی

این تشكیلات نه به عنوان حزب بلكه به صورت جمعیت در سال ۱۳۴۰ش توسط گروهی از جوانان طرفدار اصلاحات امریكایی و پاره‏ای از وزرا و رجال دولتی چون حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا تشكیل گشت. و با از میان رفتن حزب ملیون در نقش حزبی در مقابل حزب مردم ظاهر شد و در انتخابات ۲۱ مجلس شورای ملی در سال ۱۳۴۲ش شركت جست. تاسیس این كانون در واقع پیش درآمد حزب ایران نوین بود كه یك سال و اندی بعد از این كانون توسط همین اعضا ایجاد گشت. شایان ذكر است كه نمایندگان اكثریت حزب ایران نوین در مجلس اكثریت را در دست داشتند.

گوشه‏ ای از كنگره حزب مردم. ۱. یحیی عدل ۲. كاظم جفرودی ۳. هلاكو رامبد ۴. كریم ورهرام ۵. محمد علامه وحیدی

---